ص:2

ص:3

ص:4

5. حذف مقاله رشیدی مطلق در روزنامه های توزیع شده در تهران44

6. پایان ماجرا44

فصل چهارم : واکنش گروه ها و جمعیت های گوناگون به قیام 19 دی46

1. واکنش روحانیت47

2. واکنش بازاریان55

3. واکنش دانشگاهیان و دانشجویان57

4. واکنش گروه های سیاسی59

5. واکنش رژیم شاه63

6. واکنش دولت امریکا67

7. واکنش گروه های مردمی68

8. بازتاب قیام 19 دی در رسانه ها و مطبوعات داخلی وخارجی70

فصل پنجم: پی آمدهای قیام 19 دی قم72

1. میزان موفقیت قیام 19 دی73

2. تبعید علما73

3. بیداری روز افزون مردم76

4. شکسته شدن سدّ خفقان76

5. آشکار ساختن هویت اصلی انقلاب اسلامی77

6. تأثیر قیام بر روی ارکان رژیم78

ص:5

7. افشای دروغین بودن شعارهای حقوق بشر کارتر و فضای باز سیاسی شاه79

8. گسترش نفوذ و محبوبیت امام خمینی رحمه الله80

9. شکست نظریه جدایی دین از سیاست81

10. فراگیر شدن نهضت امام خمینی رحمه الله84

11. آشکار شدن ماهیت ضدمردمی رژیم شاه85

12. ناامید شدن برخی احزاب و جمعیت های سیاسی86

13. سامان دهی و برنامه ریزی نیروهای مذهبی و انقلابی87

14. سرعت بخشیدن به روند انقلاب اسلامی سال 135789

فصل ششم: قیام 19 دی در سخنان بزرگان92

1. امام خمینی رحمه الله، رهبر کبیر انقلاب اسلامی ایران92

2. مقام معظم رهبری، آیت اللّه خامنه ای95

3. آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله97

4. آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله98

5. آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی99

6. آیت الله وحید خراسانی100

7. آیت اللّه نوری همدانی101

8. آیت اللّه العظمی سید محمد کاظم شریعتمداری رحمه الله102

13. استادان و فضلای حوزه علمیه قم.22/10/1356103

ص:6

11. علما و روحانیون شهرهای گوناگون104

فصل هفتم: برگزیده ادب فارسی105

گرمای انقلاب در سرمای دی105

فصل هشتم: همراه با برنامه سازان110

پیشنهادهای کلی110

پیشنهادهای برنامه ای و موضوع های برنامه سازی111

پرسش های مسابقه ای112

پرسش های مردمی113

پرسش های کارشناسی114

کتاب نامه116

ص:7

ص:8

خون پاک و مطهر مسلمانان مبارز را به زمین بریزند. با شلیک هر گلوله، بانگ پر شکوه تکبیر مردان و زنان این شهر، رساتر و پر طنین تر و مشعل انقلاب از خون شهیدان، فروزان تر گشت. این شور مقدس، شهرهای دیگر را نیز فرا گرفت و تبریز از قم پیروی کرد. اربعین ها نیز به کمک هم آمدند و سرانجام، در ماه محرم و صفر، خشم فراگیر ملت مسلمان ایران خروشید تا آن موج خون در بهمن ماه 57 به ساحل پیروزی بنشیند.

پژوهش گر ارجمند جناب آقای جواد ملایی پور در این مجموعه کوشیده است تا قیام 19 دی را بررسی و نمایی از آن را در اختیار برنامه سازان و تهیه کنندگان عزیز قرار دهد. با سپاس از ایشان، امید است که مورد استفاده مطلوب قرار گیرد.

انّه ولی التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص:9

ص:10

حکومت اسلامی، اجرای احکام الهی و گسترش عدالت و ارزش های الهی، در شهر علم و اجتهاد قم _ شهر حرم اهل بیت علیهم السلام _ قیام کردند و ستمگران، آنان را با گلوله های آتشین به خاک و خون کشیدند. این قیام دو نکته مهم دربرداشت: یکی، مظلومیت اسلام و امام خمینی رحمه الله و لزوم پاسداری از قداست مرجعیت و ولایت فقیه و دوم، اعتراض به گسترش فساد، استبداد و اختناق رژیم. قیامی که به عنوان «جرقه انقلاب» در دل تاریخ درخشید و به دنبال مخالفت ها و اعتراض های پی درپی، پس از گذشت یک سال، بنیان حکومت ستم شاهی را ویران کرد و سرانجام انقلاب اسلامی پیروز شد.

انقلاب اسلامی ایران، مهم ترین حادثه سیاسی _ مذهبی قرن و گسترده ترین و ژرف ترین تحول فرهنگی _ اجتماعی ملت ایران به شمار می رود و نقطه عطفی است که در پی آن، حاکمیت اسلامی برقرار شد و با گسترده شدن پرتو حق، ظلمت باطل از میان رفت.

ص:11

ص:12

یزد، ورامین و شیراز به حرکت درمی آیند و و رژیم شاه، با بحران بزرگی روبه رو می شود.(1)

ص:13

سفید شاه و نیز سرکوب شدید و خونین قیام روحانیت و مردم در 15 خرداد 1342، خفقان و استبداد افزون تر شد.(1)

بلند پروازی های منطقه ای شاه که کاملاً با دیدگاه استراتژیک امریکایی ها هماهنگ بود، بدان جا انجامید که در گام اول امنیت خلیج فارس به ایران سپرده شود. در همین راستا، امریکا به حمایت شدید و تقویت و تسلیح همه سویه ایران پرداخت و رژیم اجازه دادند هرگونه سلاح غیر هسته ای را به هر میزانی که می خواهد، تهیه کند. این تصمیم ها در آغاز دهه 1350 عملی شد.

شاه بر این باور بود که مردم امریکا خواهان و پشتیبان او هستند. بنابراین، خواه ناخواه حکومت ایران را به حکومتی دست نشانده امریکا تبدیل و زمینه های سلطه امریکا بر ایران را فراهم کرد. بی شک، رابطه سلطه آمیز بین المللی بر سیاست داخلی کشور سلطه پذیر به شدت اثر می گذارد. هرگاه جایگاه دولت سلطه پذیر برای حفظ امنیت دولت سلطه گر اهمیت استراتژیک داشته باشد، کشور سلطه گر معمولاً هرگونه کالا و خدمات ضروری از جمله کمک های اقتصادی اضطراری را برای کشور یاد شده فراهم می آورد. افزون بر آن، حتی زمینه های دخالت نظامی را برای حفظ ثبات سیاسی آن کشور آماده می کند.

دخالت های نظامی و سیاسی ایران در کشورهای گوناگون از جمله

ص:14

کمک به کردهای عراق، لشکرکشی به ظفار عمان، مداخله در شاخ آفریقا و نیز کمک های مؤثر ایران به کشورهای دیگر و مؤسسه های بین المللی و منطقه ای، هم چنین دخالت غیرمستقیم در جنگ ویتنام، شاه را در جایگاه مناسبی قرار داده بود.(1)

محمد رضا پهلوی، برنامه پیشرفت اقتصادی پر سروصدایی را در پیش گرفته بود و به خود می بالید که تا پایان این قرن، کشورش یک قدرت بزرگ در منطقه و جهان خواهد شد. وضعیت ایران و حکومت شاه در آن دوره به میل شخص شاه و امریکا وابسته بود. روابط عمیق میان دو کشور ایران و امریکا، روابط همه سویه با اروپای غربی، اروپای شرقی، کشورهای عرب منطقه، همسایگان شرقی و حتی کشور شوروی سابق، ثبات و جایگاه برتر رژیم را نشان می داد. به همین دلیل، کارشناسان همانند ناظران رخدادها، چه در داخل ایران و چه در کشورهای دیگر، از پدید آمدن انقلابی سریع شگفت زده ماندند.

زمانی که شاه مجبور شد فضای باز سیاسی ایجاد کند، شرایط تا حدودی تغییر کرد. سردمداران امریکا، این بار با شعار حقوق بشر و فضای باز سیاسی، به برتری و تسلط خود بر کشورهای اطراف می اندیشیدند. از این رو، شاه به دلیل وابستگی به امریکا مجبور بود سیاست جدید دموکرات های پیروز در انتخابات ریاست جمهوری امریکا را بپذیرد.

ص:15

اعلان فضای باز سیاسی سبب شد تا اوضاع سیاسی کمی تحمل پذیر شود، خشونت و دیکتاتوری تعدیل یابد و افراد و روزنامه ها کمی بازتر سخن بگویند تا انفجار و انقلابی رخ ندهد، ولی شاه به اصل حقوق اساسی ملّت، آزادی خدادادی مردم و حکومت مردمی و دموکراسی اعتقادی نداشت. شاه بارها اعلان کرده بود که ملت ایران هنوز شایستگی دموکراسی را ندارند.(1)

به طور کلی، شاه در این دهه خود را در اوج می دید. او شادمان از داشتن اقتدار و فرمانروایی، دولت فرمان بر و حرف شنو، مجلس فرمایشی، فراوانی کالا و اجناس، فرمان برداران غرب گرا و شاه پرست هم چنان به پایداری قدرت خود می اندیشید. وی گسترش فساد و فحشا، دستیابی به درآمد سرشار نفت، برقراری رابطه گرم و گسترده با بیش تر کشورهای جهان، داشتن ارتش مسلح، قوی و گوش به فرمان، بهره بردن از نیروی امنیتی مدرن، کارآمد و خشن را از افتخارات خود می دانست. شاه و رژیم او خود را هرگز در مسیر توفان و بحران نمی دیدند و نیروهای مخالف داخلی را سرکوب می کردند.

باید گفت که در دهه پنجاه، کشور دچار فقر فرهنگی بود؛ زیرا شاه به جای پناه بردن به حوزه و فقه آل محمد صلی الله علیه و آله و پیروی از قرآن و اسلام، دست به دامن امریکا شده بود. به همین سبب، در اواخر، کار به

ص:16

جایی رسیده بود که در مجامع فرهنگی از قبیل سینماها و سالن های اجرای نمایش و نیز محل های ورزشی، هیچ رنگ و بویی از اسلام، با آن ابعاد غنی دینی و بنیه های قوی فرهنگی دیده نمی شد. ازاین رو، بیش تر مردم به رژیم سلطنتی شاه اعتمادی نداشتند.(1) در چنین وضعیتی، قیام 19 دی و حدود یک سال بعد، پیروزی انقلاب اسلامی رخ داد و شاه و رژیم او به تاریخ پیوستند.

ص:17

به کناره گیری و انزوا روی آورد. این جبهه، حتی از تهیه یک اعلامیه در قدردانی از قیام مردم و روحانیت و محکومیت رژیم به دلیل کشتار و سرکوب قیام مردمی و مذهبی، ناتوان ماند.

داریوش فروهر در مصاحبه ای با مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام، از فروپاشی جبهه ملی سخن می گوید و معتقد است در روزهایی که قیام 19 دی شکل گرفت، جبهه ملی چهارم که در 28 آبان 57 تشکیل شد، با اختلاف های داخلی میان احزاب متشکل جبهه (حزب ایران به رهبری شاهپور بختیار، حزب ملت ایران به رهبری داریوش فروهر، جبهه سوسیالیست های ملی به رهبری کریم سنجابی) دچار بحران گشت. بنابراین، نتوانست هیچ نقشی ایفا کند.(1)

نهضت آزادی نیز در این زمان، به سرنوشت جبهه ملی دچار شده بود. اعضای مؤثر و رهبران اصلی این جریان از سال ها پیش با رژیم مبارزه می کردند، ولی در این دهه به ویژه سال های نزدیک به قیام 19 دی 1356، فعالیت چشم گیری نداشتند. تفاوت این جریان با جبهه ملی، تفکر مذهبی و دینی اش بود که گاه این دو را با هم دچار مشکل می ساخت.(2) نهضت آزادی معتقد به مبارزه سیاسی در چاچوب قانون اساسی بود و خط مشی مسلحانه نداشت. رژیم، بنیان گذاران و اعضای برجسته نهضت آزادی را پیش از پانزده خرداد دستگیر کرده بود و پس از پانزده

ص:18

خرداد، بعضی از آنان به ده سال و عده ای دیگر به حبس کوتاه مدت محکوم شدند.(1)

حزب توده، چریک های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق، به عنوان سه گروه اصلی جریان چپ مارکسیستی به دلایلی مانند: پذیرفته نشدن از سوی توده مسلمانان، آشفتگی درونی، انشعاب های گوناگون، فروپاشی های فکری و در نتیجه توافق نداشتن بر سر روش و هدف مبارزه، هیچ گاه نتوانستند در بستر اجتماعی ایران، حرکتی فراگیر ایجاد کنند. فداییان خلق به دلیل آن که از آغاز، به طور رسمی خود را مارکسیست معرفی کرده بودند، در میان توده مردم پایگاه قابل توجهی پیدا نکردند و ساواک، به ویژه در سال 54 و 55 توانست بیش تر نیروهای خارج از زندان آن ها را در خانه های تیمی، دستگیر کند یا به قتل برساند. شدت ضربه های وارده رژیم بر این گروه ها به اندازه ای بود که در سال های 55 و 56 بعضی از گروه های کمونیستی، مبارزه مسلحانه را به مصلحت ندانستند و ترجیح دادند مبارزه سیاسی و تبلیغ ایدئولوژیک را در پیش گیرند و این تغییر روش را تبلیغ می کردند.

ص:19

سازمان مجاهدین خلق نیز مورد نفرت مردم مسلمان و درگیر اختلاف های داخلی بود. ساواک با حمله به این سازمان، آخرین ضربه های خود را بر آنان وارد کرد و این سازمان را از هم پاشید تا آن جا که در سال 56 از سازمان مجاهدین خلق به جز چند ده نفر زندانی و تعداد اندکی در خارج از کشور، چیزی باقی نمانده بود. ماهیت منافقانه این سازمان، از ابتدای تأسیس تا قیام مسلحانه علیه جمهوری اسلامی و کشتار مردم و ترور رهبران اصلی نظام اسلام مانند شهید بهشتی رحمه الله )، سبب شد تا مردم، عنوان منافقین را به این سازمان بدهند.(1)

علاوه بر این گروه ها، جاما (جبهه آزادی بخش مردم ایران)، حزب ملل اسلامی و مؤتلفه اسلامی نیز در صحنه سیاسی فعال بودند. گفتنی است این گروه ها در درجه اول از جریان های دیگر اثر می پذیرفتند و افزون بر آن، حرکت های آنان همانند گروه های پیشین فراگیر نبود. سوم این که جاما و ملل اسلامی پیش از این که فعالیت خود را سازمان ببخشد، شناسایی و همه اعضای آن دستگیر شدند. بنابراین، توان مقابله و مبارزه را از دست دادند. هم چنین بیش از یکصد نفر از اعضای گروه های مؤتلفه اسلامی، پس از ترور حسنعلی منصور، نخست وزیر وقت که با موفقیت انجام شد، به وسیله رژیم دستگیر و محاکمه شدند. رژیم، چهار نفر از آنان را به اعدام و عده ای دیگر را به حبس طولانی مدت محکوم کرد.(2)

دیگر عرصه فعالیت سیاسی مبارزان، فعالیت وسیع اعضای انجمن های اسلامی دانشجویان و مبارزان خارج از کشور در افشای

ص:20

جنایت های رژیم بود. مبارزان خارج از کشور که بسیاری از آنان نمی توانستند به کشورشان بازگردند، فقر و محرومیت مردم ایران را از یک سو و کامرانی ها، عیش و عشرت ها، ستم ها و شکنجه های رژیم را از سوی دیگر به گوش مردم جهان می رساندند.(1)

در داخل کشور، در سال های 55 و 56، گروه های اسلامی گوناگونی نیز به وجود آمدند که خود را از گرایش ها و انحراف های مارکسیستی دور نگه داشتند و با اجرای عملیات مسلحانه، به مبارزه ادامه دادند. این گروه ها عبارت بودند از: امت واحده، توحیدی بدر، توحیدی صف،فلاح، فلق، منصورون و موحدین.(2)

در این میان، وضعیت جناح روحانیان با جریان های دیگر کاملاً متفاوت بود. هرچند سابقه مخالفت های روحانیت با رژیم شاه به زمان های دورتر بازمی گشت، ولی ظهور امام خمینی رحمه الله در صحنه سیاسی ایران که از پاییز سال 1341 صورت پذیرفت، نقطه عطفی در روابط رژیم و روحانیت پدید آورد. درخشش نسل جدیدی از روحانیت که پس از تبعید حضرت امام خمینی رحمه الله راه مبارزه را به شیوه های گوناگون ادامه دادند، یکی از مهم ترین نتایج ورود امام به عرصه مبارزه با رژیم سلطنتی محمد رضا شاه بود.

با آن که آن حضرت در ترکیه و نجف به سر می برد و رابطه مردم با

ص:21

ایشان کنترل می شد، روحانیان مبارزی که می توانستند با ایشان ارتباط داشته باشند، همواره با تبلیغ، وعظ، خطابه، اعلامیه و کتاب، توطئه سکوت رژیم را علیه امام خمینی رحمه الله می شکستند و دست کم با بیان فتوای امام خمینی رحمه الله در مسایل شرعی، یاد رهبر امت را در دل مردم زنده نگاه می داشتند. بسیاری از روحانیان، به سبب مبارزه های خود علیه رژیم گرفتار زندان و شکنجه می شدند و بعضی از آنان نیز مانند مقام معظم رهبری، آیت اللّه خامنه ای (دام ظله) و حجة الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی و آیت اللّه مهدوی کنی، در تبعید و زندان به سر می بردند.(1)

پیروی کامل از حضرت امام خمینی رحمه الله، عامل مهم پیشرفت در مبارزه های روحانیت به شمار می رفت، ولی جامعه در این روزها، آن گونه که باید، متحد و هم فکر نبود. به همین سبب، روحانیت را می توان به چند گروه تقسیم کرد:

1. یک عده از روحانیت، نه تنها هیچ نسبتی با مبارزه، سیاست و انقلاب نداشتند، بلکه بر سر راه روحانیان مبارزانی سنگ اندازی می کردند. این جریان، نه تنها مبارزه را نمی پذیرفتند، بلکه مبارزان را از ادامه راه نهی می کردند. این گروه به مسایل جاری کشور و امور سیاسی اهمیت نمی دادند و سخت مشغول زندگی فردی خود بودند. اینان به

ص:22

دلیل ارتباط دوستانه با شاه و دار و دسته رژیم یا به سبب یقین نداشتن از پیروزی در مبارزه با شاه و پذیرش اندیشه جدایی دین از سیاست، مانع قیام می شدند و همواره به امام اعتراض می کردند. این ها کسانی بودند که حضرت امام رحمه الله، ایشان را روحانیت متحجّر و مقدس مآب می نامید.

2. گروه دوم شامل افرادی می شد که خود در مسیر مبارزه نبودند، ولی مبارزان را سرزنش نمی کردند.

3. دسته سوم، آنانی بودند که جدا از شیوه مبارزاتی امام، با شاه مخالفت می کردند و روش جداگانه ای داشتند. باید گفت این دسته، در عین مبارزه با شاه و رژیم سلطنتی، گاهی به پیروان و شخص امام خمینی رحمه الله اعتراض می کردند.

4. دسته چهارم، گروهی از روحانیت بود که پابه پای نهضت امام خمینی رحمه الله در راه مبارزه با رژیم تلاش می کرد. این دسته شامل اصیل ترین روحانیان حوزه علمیه بودند که تا پیروزی نهضت، لحظه ای از بیدادگری و مبارزات دست برنداشتند. آنان برای برپایی قیام 19 دی قم بسیار کوشیدند و نقش شان در ایجاد و ادامه قیام و انقلاب، انکارناشدنی است. رهبر معظم انقلاب، حضرت آیت اللّه خامنه ای و آقایان رفسنجانی، مهدوی کنی، شهید سعیدی، شهید غفاری، زنده یاد طالقانی، شهید مطهری، شهید بهشتی، شهید باهنر و شهید مفتح، در شمار

ص:23

این دسته هستند.(1)

ص:24

فروش بلیت بخت آزمایی و کارهای ساختمانی، سیل آسا به شهرها هجوم می آوردند. فقر، محرومیت و زاغه نشینی، چهره برجسته بسیاری از حاشیه شهرها و روستاهای ایران در دوره طاغوت بود. در حالی که نزدیک به 90 درصد از روستاهای ایران حتی حمام نداشتند، دسته دسته سرمایه داران غارتگر امریکایی به تهران می آمدند تا برای سرمایه گذاری های کلان خود، با سرمایه داران داخلی قراردادهایی امضا کنند.

رژیم طاغوت با استفاده از ساواک و همه نیروهای پلیسی و امنیتی خود توانسته بود خطر گروه های مبارزه مسلح را تا اندازه زیادی کاهش دهد. زندان ها پر از زندانیان مبارز بود و حرکت های پراکنده مسلحانه سال های پیش دیده نمی شد، ولی با قیام مردم قم در 19 دی ماه 56، موج تازه ای از خشم مردم به راه افتاد و ادامه یافت، به گونه ای که از قم، تهران، تبریز، یزد، جهرم، کازرون، اصفهان، کاشان، شیراز، مشهد مقدس، رفسنجان، همدان، نجف آباد و دیگر شهرهای ایران، این صدای خشم و اعتراض به گوش شاه و امریکا می رسید.(1)

به طور کلی، بیش تر مردم ایران در سال 56 از حکومت پهلوی ناراضی و خواهان تشکیل حکومت اسلامی بودند؛ زیرا جریان انحراف فرهنگی، گسترش فساد و بی بندوباری، استبداد، زورگویی و ستمگری، مردم را خسته، غمگین و خشمگین کرده بود. بیش تر مردم مؤمن ایران،

ص:25

با پیروی از اسلام، امام خمینی رحمه الله و روحانیت، در حفظ دین خود، تقویت اسلام و مخالفت با رژیم می کوشیدند و پشتیبانی همین مردم از اسلام و روحانیت بود که در پیروزی انقلاب اسلامی، نقش مهمی داشت. باید گفت اندکی از مردم هم با پیروی از رژیم مشغول ستمگری و فساد بودند و به مبارزه نمی اندیشیدند. گروه اندکی نیز به فساد روی آورده بودند و همه وقت خود را در مجالس فحشا، کاباره ها، شراب خانه ها و قمارخانه ها می گذراندند. عده ای دیگر هرچند از حکومت پهلوی ناراضی بودند، ولی می کوشیدند خود را با اوضاع و شرایط حاکم بر کشور هم آهنگ کنند و به قول معروف، بسوزند و بسازند؛ زیرا می پنداشتند در صورت مخالفت و مبارزه با رژیم، بر اثر ناتوانی و شکست، از چاله به چاه می افتند و خود را بیچاره تر می کنند.

ص:26

ص:27

و به فعالیت فکری و سیاسی بپردازند.(1) البته فضای به اصطلاح باز سیاسی آن زمان، در واقع، سیاست تحمیلی امریکا به شاه بود و امریکا برای جلوگیری از قیام مردم، این شعار و حرکت نمادین سیاسی را پیش کشیده بود. گفتنی است شاه با این سیاست مخالف بود و بارها اعلام کرد که مردم ایران هنوز شایستگی دموکراسی را ندارند. از این رو، سخت گیری و سرکوب مخالفان و جو اختناق هم چنان ادامه داشت.

ص:28

سیاسی، در پی درگذشت مشکوک دکتر علی شریعتی، شهادت فرزند ارشد امام؛ آیت اللّه حاج آقا مصطفی خمینی رحمه الله واقعه 17 خرداد 54 که در گرامیداشت شهدای 15 خرداد 42 برپا شد، به تشدید حرکت های مردمی انجامید. هم چنین کمی بعد، قیام 19 دی مردم برای مخالفت با مقاله اهانت آمیز رشیدی مطلق نشان داد ایران را به سوی انفجار بزرگ می کشاند. فداکاری ها، تلاش های پی گیر و فراوان، ولی گوناگون یاران، شاگردان و پیروان امام خمینی رحمه الله زمینه های قیام ها و اعتراض های بسیاری را فراهم آورد که قیام خونین 19 دی قم نیز دستاورد این تلاش ها و فداکاری ها بود.(1)

ص:29

و انقلابی برای شکل گیری قیام 19 دی که در دفاع از ساحت مقدس مرجعیت امام خمینی رحمه الله صورت پذیرفت، بسیار اثرگذار بود.

شهادت حاج آقا مصطفی خمینی رحمه الله از چند نظر اهمیت داشت:

یک _ ایشان فرزند امام خمینی رحمه الله بود و امام در میان مردم و مبارزان جایگاه ویژه و مقدسی داشت.

دو _ تجلیل از حاج آقا مصطفی رحمه الله، تکریم امام رحمه الله به شمار می رفت که در آن روزها، در اوج مظلومیت و محبوبیت قرار داشت.

سه _ حاج آقا مصطفی رحمه الله زمانی به شهادت رسید که آگاهی ها و مبارزات مردم افزایش یافته بود.

چهار _ شهادت او با سنت شیعه در آویخته بود که به سبب آن، مراسم گوناگونی برگزار می شد؛ مجلس ترحیم و سخنرانی در روزهای آغازین، مراسم هفت، مراسم اربعین و مجلس های ترحیم متعدد مجموعه این مجلس ها، سبب جنب و جوش در میان مردم و آگاهان سیاسی شد.

پنج _ این حادثه، نزدیک ترین حادثه سیاسی (با فاصله دو ماه و نیم) به قیام 19 دی قم است.

شش _ با شهادت فرزند امام رحمه الله، مبارزه میان شاه و روحانیون آشکارتر شد و رویارویی شدید آنان، سبب شد تا شاه دستور تهیه مقاله توهین آمیز 17 دی 56 را صادر کند که خیلی زود به وسیله امام، نزد مردم، علما و دانشگاهیان بی اعتبار گردید. در نتیجه، قیام 19 دی مردم،

ص:30

در دفاع از امام و روحانیت رخ داد.(1)

ص:31

در مقابل، روحانیان حوزه علمیه قم در یک راه پیمایی، بیزاری خود را از این قضیه اعلام کردند. نیروهای نظامی رژیم نیز به طرف راه پیمایی کنندگان تیراندازی و گاز اشک آور پرتاب کردند. در این ماجرا، عده ای از طلاب کشته و مجروح شدند که آیت اللّه العظمی بروجردی رحمه الله نسبت به این قضیه واکنش شدیدی نشان داد و به حکومت ستم شاهی پرخاش کرد. در مشهد نیز عده زیادی از زنان باحجاب مشهد برای اعتراض به رژیم شاه، تظاهرات با شکوهی انجام دادند. بنابراین، روز هفده دی خاطره ای تلخ برای قشر متدین ایران به شمار می رفت و همین غیرت دینی و خشم مردم، وقتی با تعصب دینی آنان در دفاع از مرجعیت و اسلام درآمیخت، به قیامی بزرگ بدل شد و قیام 19 دی قم را پدید آورد. در 17 دی 56، دستگاه طاغوت که عامل امریکا و در صدد تضعیف مظاهر اسلام بود، در مقاله ای به مرجع تقلید مردم، یعنی امام خمینی رحمه الله توهین کرد.(1) به هر حال حماسه ها و مخالفت های دلیرانه زنان و مردان مسلمان در رویارویی با موج اسلام ستیزی رضاخان در جریان کشف حجاب، از درخشنده ترین صفحات تاریخ ایران است که برای همیشه در تاریخ خواهد ماند.

ص:32

5. انتشار مقاله توهین آمیز در روزنامه اطلاعات (17 دی 1356) شاه دریافته بود که امام مصمم به ادامه مبارزه تا سقوط رژیم سلطنتی است. او می دانست که امام، خوی و طبع سازش و ترس ندارد و سختی ها،شهادت ها، گرفتاری ها، تبعیدها و مشکلات، سکوت ها و خیانت ها سبب عقب نشینی امام نخواهد شد. آن حضرت رحمه الله فرمان مبارزه داده بود و شاه در اندیشه فروریزی حیثیت امام، فرمان تهیه مقاله توهین آمیز را صادر کرد. سه دلیل اصلی در پیش گیری سیاستی این چنین بود: در گام اول، مواضع و صحبت های امام در نجف خوشایند نبود. برای نمونه شاه با ابراز ناراحتی از متن پاسخ امام به یاسر عرفات که در آن بر سقوط رژیم تأکید کرده بود، می گوید:

حالا دیگر باید جنگ را علنی کرد با روحانیون به ویژه با آقای خمینی. بروید یک مقاله تهیه بکنید.

این دستور شاه گویای همین مسئله است.

دوم آن که شاه در پی بهانه ای بود تا به هر ترتیبی، خود را از قید فضای باز تحمیلی برهاند. او می خواست با توهین و حمله شدید به امام و ایجاد آشوب و اغتشاش، این ادعای کاذب را که مردم ایران هنوز لایق نیستند تا در فضای باز سیاسی زندگی کنند، نزد امریکایی ها و دبیر کل سازمان ملل، آقای کورت والدهایم واقعی جلوه دهد؛ چرا که دبیر کل سازمان ملل قرار بود 19 دی ماه 1356 برای آگاهی از وضع حقوق بشر و آزادی سیاسی در ایران، به ایران سفر کند و رژیم می دانست که روحانیان و مراجع قم در برابر این مقاله واکنش تندی نشان خواهد داد.

ص:33

از آن جا که روز 17 دی مصادف با سالروز صدور فرمان کشف حجاب از سوی رضا خان بود، شاه می خواست به دبیر کل سازمان ملل وانمود کند که روحانیان و مرتجعان، باسوء استفاده از فضای باز سیاسی و در مخالفت با حمایت شاه از برنامه حقوق بشر کارتر، در سالروز آزادی زن و اعطای حقوق مساوی به آنان، بلوا و آشوب به راه انداخته و چنین و چنان کرده اند. پس او خواهد دانست که شاه دموکرات در برابر چه عناصری قرار گرفته است.

سوم آن که رژیم احساس می کرد با تحقیر کردن و حمله به امام می تواند به دو هدف دیگر دست یابد: کاهش اعتبار و مخدوش کردن مقام و منزلت امام و نیز راضی کردن و مطرح ساختن مراجع دیگر برای رهایی از خطر امام خمینی رحمه الله. علاوه بر همه این ها مهم ترین عاملی که زمینه این تهاجم را به ساحت امام فراهم کرد؛ پشتیبانی آشکار کارتر از شاه و حکومتش بود.

مقاله اهانت آمیز با عنوان ایران و استعمار سرخ و سیاه با امضاو نام مستعار احمد رشیدی مطلق، به دستور شخص شاه در دربار تهیه و به وسیله داریوش همایون، وزیر اطلاعات و جهانگردی در روزنامه اطلاعات (شنبه 17دی 1356، شماره 15506) به چاپ رسید. انتشار این مقاله بر خلاف تصور و گمان باطل شاه که می پنداشت با چاپ آن، پرونده سیاسی امام بسته خواهد شد، موجی از نفرت و انزجار پدید آورد.

واکنش شدید روحانیت و مردم قم در برابر این مقاله توهین آمیز، به

ص:34

قیام خونین 19 دی قم تبدیل شد؛ قیامی که جرقه شعله ور کننده انقلاب اسلامی بود و هویت اسلامی، مردمی و مذهبی انقلاب اسلامی را ثابت می کند. مقاله یاد شده علت اصلی و عامل اساسی قیام 19 دی 1356 بوده است.(1)

قیام مردم قم، واکنش مستقیم و به هنگام علیه تهاجم آشکار رژیم به حریم رهبر نهضت اسلامی امام خمینی رحمه الله بود. این قیام به انقلاب، وسعت، عمق، قدرت و سرعت بخشید و اهداف مقاله توهین آمیز را خنثی کرد. با شروع قیام، موج انقلاب، کشور را فرا گرفت و پایه های سست و لرزان حکومت، ویران شد.

ص:35

ص:36

تازه تر، پی گیری می کردند، در صفحه هفتم این روزنامه به مقاله جدیدی برخوردند: ایران و استعمار سرخ و سیاه!

همه چیز از این جا آغاز شد. مقاله ای که موجی از نفرت را در میان روحانیون، مردم و دانش آموزان برانگیخت و شهر قم را به فریاد و اعتراض فراخواند و نام و یاد امام را در ذهن ها زنده کرد.(1) مقاله ای که مانند آتش به دامن رژیم شاه افتاد و آن را برای همیشه در این کشور رسوا کرد.

فردای آن روز، طلاب قم درس های خود را تعطیل و در تظاهراتی پرشور به سوی بیت مراجع قم حرکت کردند. این تظاهرات در حمایت از امام خمینی رحمه الله و مخالفت با رژیم و اعتراض به چاپ آن مقاله تا روز نوزدهم دی ماه ادامه یافت. شهر قم سال ها بود که در فشار و اختناق آن زمان، چنین حرکت هم آهنگ، وسیع و آشکاری را از سوی چندین هزار طلبه و هزاران نفر از مردم قم در مخالفت علنی با شاه و تأیید امام خمینی رحمه الله به خود ندیده بود.

رژیم شاه با آن که نمی خواست دست از عوام فریبی و تظاهر به آزادی و دموکراسی بردارد، نتوانست این حرکت را در قم تحمل کند. بنابراین عصر روز 19 دی ماه 56، طلاب و مردم قم را به رگبار گلوله بست و در یک حمله شدید، شمار زیادی را شهید و مجروح ساخت و

ص:37

به ظاهر قیام قم را سرکوب کرد. این کشتار در داخل و خارج کشور، بازتاب وسیعی پیدا کرد و مردم شهرها و دانشجویان دانشگاه ها را به اعتراض شدید واداشت.(1)

ص:38

پرداختند.(1)

ص:39

تا مراجع تقلید نیز در اقدامی هم آهنگ، درس های خارج خود را تعطیل کنند. براین اساس، مراجعی چون: شیخ مرتضی حایری، سیدمحمد رضا گلپایگانی و سید کاظم شریعتمداری، سید شهاب الدین مرعشی نجفی و میرزا هاشم آملی رحمه الله با تعطیل کردن درس ها موافقت و استادان و مدرسان و طلاب و مردم قم را همراهی و هدایت کردند.(1) ورود مراجع به این قضیه بر اهمیت موضوع افزود و سبب شد تا مردم بیش از پیش به ادای وظیفه شرعی و انسانی خود حساس شوند.

صبح روز یکشنبه 18 دی 56، طلاب جوان و انقلابی از روبه روی مدرسه خان _ روبه روی حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام _ به سوی میدان آستانه حرکت کردند و شعارهایی را که برای نخستین بار به گوش مردم می رسید، تکرار می کردند. شعارهای «مرگ بر این حکومت یزیدی» و «درود بر خمینی»، شعله خفته و نهفته نفرت عمومی را برافروخته ساخت.

تظاهرات محدود، ولی تحریک آمیز طلاب، به وسیله نیروهای پلیس سرکوب شد. وقتی تظاهر کنندگان به روبه روی در مدرسه فیضیه رسیدند، نیروهای پلیسی اعزامی از کلانتری یک واقع در چهار راه بیمارستان (میدان شهدا) کوشیدند آنان را پراکنده سازند، ولی جمعیت تظاهر کننده کاملاً پراکنده نشدند. بنابراین، به صورت خودجوش تصمیم

ص:40

گرفتند برای ادامه اعتراض و مخالفت ها به بیت مرجع بزرگ، حضرت آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله بروند.

معمولاً طلبه ها و مردم با ایمان قم هنگام بروز مشکلات و مصیبت های بزرگ، به خانه مراجع و بزرگان حوزه پناه می بردند تا تکلیف و وظیفه خود را دریابند.

جمعیت معترض که هر لحظه بر شمار آن افزوده می شد، از میدان آستانه به سوی بیت حضرت آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله حرکت کرد. حیاط بیرونی خانه ایشان پر از جمعیت خشمگین شد. آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله که از جریان مقاله اهانت آمیز روزنامه با خبر شده بود به میان جمعیت آمد و با ناراحتی و اندوه، کلام مقدس انا لله و انا الیه راجعون را بر زبان آورد و گفت:

این ها به ایشان (امام خمینی رحمه الله ) توهین نکردند، به ما توهین کردند؛ چرا که در حقیقت آن ها می خواستند بگویند آن آقا (امام خمینی رحمه الله )با ما مخالف است و معنای حرفشان این است که ما با این ها (رژیم شاه) موافق هستیم، در حالی که این چنین نیست، ما از گذشته با رژیم مخالف بوده ایم. الان هم مخالف هستیم و در آینده هم مخالف هستیم. این ها اشتباه می کنند و دارند راه را بیراهه می روند. این ها فکر نکنند ما دیگر سکوت کرده ایم و چیزی نخواهیم گفت و دست بر می داریم. این ها باید بدانند که اگر سرنیزه را حتی زیرگلوی ما بگذارند، ما حرفمان را می زنیم.(1)

ص:41

جمعیت اعتراض کننده از سخنان آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله خشنود شدند و تصمیم گرفتند تا برای ادامه حرکت های اعتراض آمیز و رفتن به بیت مراجع، ساعت سه بعد از ظهر در برابر مدرسه خان اجتماع کنند و به خانه حضرت آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله بروند. در ساعت سه، مردم و طلاب در حسینیه ایشان گرد آمدند. آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله با گریه و ناراحتی بسیار، برای جمعیت سخنرانی کرد. ایشان با اعلام انزجار از مقاله اهانت آمیز و قدردانی از مقام والای روحانیت و حضرت امام رحمه الله، خطاب به رژیم گفت:

چرا شما یک پدر داغدار را مورد اهانت قرار دادید؟... خدا می داند که از وقتی این جریان را شنیده ام، دچار چشم درد شده ام.

پس از آن، جمعیت به منزل آیت اللّه العظمی سید صادق روحانی رفتند ایشان پس از بیان سخنانی محکم، از تظاهر کنندگان خواست: «کار را تا حصول نتیجه نهایی ادامه دهید».(1)

غروب روز 18 دی، با تعطیلی دبیرستان های قم، دانش آموزان نیز به انبوه جمعیت اعتراض کننده پیوستند و تظاهرات طلاب، دانش آموزان و مردم متدین به سمت حرم مطهر ادامه یافت.

نماز جماعت پرشکوه تظاهر کنندگان، به امامت آیت اللّه شیخ مرتضی حایری، در مسجد اعظم برگزار شد و سپس اعتراض پرخروش جمعیت

ص:42

خشمگین با شعارهای «درود بر خمینی»، «مرگ بر حکومت پهلوی» و «مرگ بر این حکومت یزیدی» در شبستان های مسجد اعظم طنین افکند.

شعارهای رسا و کوبنده، نیروهای امنیتی و پلیس را به وحشت انداخت. از این رو، مسجد اعظم و حرم مطهر حضرت معصومه علیهاالسلام را کاملاً محاصره کردند و همه درهای خروجی را به کنترل خورد در آوردند چند تن از مأموران ساواک برای شناسایی نیروهای مخالف وارد مسجد اعظم شدند که تظاهر کنندگان، آنان را شناختند و کتک زدند. پس از یک ساعت محاصره و درگیری، سرانجام شعارهای جمعیت فروکش کرد و مردم آرام آرام از مسجد خارج شدند. پلیس ابتدا هیچ واکنشی نشان نداد، ولی پس از خروج اندکی از مردم، ناگهان پلیس به سوی بقیه تظاهرکنندگان هجوم برد. بدین ترتیب، مخالفت های روز 18 دی پایان یافت.(1)

آن چه در روز 18 دی روی داد، مقدمه ای برای قیام خونین روز 19 دی بود و توانست اهداف استادان و مدرسان و مراجع را تأمین کند. مدرسان و استادان حوزه در جلسه ای که در خانه آیت اللّه حسین نوری همدانی برگزار شد، تصمیم گرفتند که خروش قم را به سطح کشور و مرکز گسترش دهند. حوادث این روز، براساس برنامه های آنان پیش رفت و این برای حوزه و روحانیت و مردم متدین قم، مایه عزت و

ص:43

افتخار بود.

ص:44

زودتر از همه مراجع (ساعت 8 صبح)، درس خارج خود را آغاز می کرد، بخواهند برای هم دردی با بازار، درس خود را تعطیل کند.(1)

صبح روز 19 دی 56، اطلاعیه ای در بازار قم نصب شد که در آن تأکید شده بود:

بازار قم امروز در پشتیبانی از حوزه و مرجعیت آیت اللّه خمینی و در اعتراض به اهانت به ساحت مقدس ایشان تعطیل است.

آن روز صبح، بازاریان وعده ای از طلبه ها به صورت دسته جمعی به سوی مسجد اعظم حرکت کردند. مردم و طلاب دیگر نیز در میان راه به جمعیت پیوستند. اندک اندک تعداد تظاهرکنندگان به هزار نفر رسید. جمعیت اجتماع کننده در حیاط مسجد اعظم به سردادن شعارهای اعتراض آمیز علیه رژیم پرداختند. چند نفر به داخل مسجد اعظم رفتند و از آیت اللّه العظمی شریعتمداری رحمه الله، خواستند برای هم دردی با مردم و بازاریان متدین و انقلابی، درس خود را تعطیل کند. ایشان پس از خبردار شدن از وضعیت جدید، درس خود را نیمه تمام گذاشت. در پی آن، درس های مراجع دیگر نیز تعطیل شد. آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله هم در ساعت 9 در شبستان دیگر مسجد اعظم درس داشت که آن جا حاضر نشد. هم چنین درس ساعت 10 آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله در مسجد بالا سر و درس آیت اللّه شیخ هاشم آملی در مسجد اعظم و نیز درس خارج آیت الله مرتضی حایری در مسجد عشقعلی برگزار

ص:45

نشد. بدین ترتیب، راهپیمایان در ادامه حرکت روز پیش، به سوی بیت مراجع و علما حرکت کردند.(1)

با تعطیلی حوزه علمیه و بازار و تصمیم همه اهالی شهر قم، روز 19 دی به یک روز فراموش نشدنی تبدیل شد. اگر در 18 دی بخشی از مردم و طلاب قم به فریاد برخاستند، در 19 دی، همه شهر قم قیام کرد و خروشید. مردم خشمگین و وفادار به اسلام و آرمان های انقلابی حضرت امام خمینی رحمه الله و عاشق و دوست دار مراجع عالی قدر شیعه، بار دیگر جز خانه های روحانیت پایگاهی نمی شناختند. از این رو، پس از تعطیل شدن درس خارج آیت اللّه العظمی شریعتمداری رحمه الله ابتدا به خانه آیت اللّه میرزا هاشم آملی رفته و در آن جا گرد آمدند. ایشان از شخصیت والای امام سخن گفت و نسبت به مقاله اهانت آمیز ابراز بیزاری کرد. پس از آن، مردم به خانه علامه سیدمحمدحسین طباطبایی رحمه الله رفتند. علامه با وجود بیماری جسمی، در سخنان کوتاهی، مقاله ننگین روزنامه اطلاعات را محکوم و حمایت خود را از تظاهر کنندگان اعلام کرد. آن گاه ایشان از آیت اللّه محمد یزدی (که در همسایگی ایشان زندگی می کرد) خواست تا برای اجتماع کنندگان سخنرانی کند. ایشان نیز در سخنان تندی علیه رژیم گفت:

ص:46

در برابر این نوشته ها به هیچ وجه نمی شود بی تفاوت بود.(1)

اجتماع کنندگان از سخنان علامه طباطبایی رحمه الله و آیت الله محمد یزدی به خشم آمدند و علیه رژیم شعار دادند و مصمم شدند که به اعتراض های خود ادامه دهند.

آن گاه جمعیت به سوی خانه آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی حرکت و با ایشان دیدار کردند.

ایشان در سخنان مهم و با ارزشی، مردم را نسبت به دو عامل مهم پیروزی؛ یعنی اتحاد و هم بستگی در برابر توطئه های تفرقه افکنانه دشمن و آگاهی و بیداری نسبت به نقشه های آنان توجه داد. آن گاه گفت:

این گونه مطالب بدون جواب نمی ماند و ساده و ارزان هم تمام نمی شود.... آقایان مراجع، مدرسین و همه با برنامه ها و حرکت های دیروز و امروز ثابت کردند که این مسأله ای نیست که بشود در میان روحانیت تفرقه انداخت و اهداف این مرد بزرگ (امام خمینی رحمه الله ) را به این عنوان کوبیده و نا دیده گرفت.

آیت اللّه مکارم شیرازی درباره وقایع آن روز می گوید:

از جمله منازلی که آمدند، منزل ما بود. من دیدم جمعیت طلبه ها به قدری زیاد است که منزل گنجایش آنان را ندارد. پس گفتم که به اتفاق به سمت مدرسه امیرالمؤمنین علیه السلام حرکت کنیم. در سالن مدرسه، اجتماع بزرگی برپا شد. از من خواستند که برای جمع صحبت کنم. من هم طی سخنرانی، نسبت به توطئه های دشمن هشدار دادم و گفتم مساله

ص:47

تنها هتاکی نسبت به امام نیست، بلکه به همه مقدسات و به همه ما توهین شده است، لذا باید از هر گونه جدایی و تشتت بپرهیزیم، اگر بناست زنده بمانیم، باید همه زنده بمانیم، اگر بناست بمیریم، باید همه بمیریم.(1)

تظاهر کنندگان در آخرین برنامه پیش از ظهر 19 دی در خانه آیت اللّه العظمی وحید خراسانی گرد آمدند. ابتدا آقای مروی خراسانی سخنرانی کرد و سپس آیت اللّه وحید خراسانی سخنان مهمی برای مردم و طلاب بیان داشت. وی مقاله اهانت آمیز روزنامه اطلاعات را «نوشته ای پلید» خواند و آن را به شدت محکوم کرد و شعری خواند که برای همیشه در خاطره ها ماند:

کی شود در یا به پوز سگ، نجس

کی شود خورشید از پف، منتمس(2)

بدین ترتیب، اعتراض های مردم مؤمن و انقلابی قم تا اذان ظهر روز 19 دی پایان یافت، ولی اجتماع کنندگان قرار گذاشتند تا برای ادامه اعتراض های خود دوباره در عصر همین روز، برای رفتن به خانه های آیت الله نوری همدانی، آیت اللّه سلطانی طباطبایی و آیت اللّه مشکینی، در میدان آستانه و اطراف حرم گرد هم آیند. هم چنین در این هنگام، خبر رسید که عده ای از بازاریان و دانشجویان دانشگاه های تهران نیز در

ص:48

تظاهرات بعد از ظهر قم شرکت می کنند.

اعلام خبر شرکت بازاریان و دانشجویان دانشگاههای تهران در اعتراض های مردم قم، فعالان حرکت های مردمی را به این فکر وا داشت تا برای برنامه های بعد از ظهر 19 دی تدابیر ویژه ای بیاندیشند. از این رو، تلاش های گسترده ای برای هرچه باشکوه راه پیمایی بعد از ظهر انجام گرفت. چند بلندگو در خانه آیت اللّه نوری همدانی (کوچه بیگدلی در خیابان صفاییه) نصب شد تا سخنان ایشان به گوش همه مردم برسد.(1)

از ساعت 30/14 دقیقه بعد از ظهر روز 19 دی، مردم در میدان آستانه و اطراف مدرسه خان گرد آمدند. این بار، به دو دلیل، تظاهرات با شکوه تر از پیش برگزار شد: یکی، به دلیل شرکت مردم و دانشجویان تهران و دیگر، به دلیل فروکش کردن ترس و وحشت مردم.

ساعت 15/15 دقیقه، جمعیت به سوی خانه آیت اللّه نوری حرکت کرد. کوچه بیگدلی و خانه ایشان پر از جمعیت شد. ابتدا حجت الاسلام سید حسین موسوی تبریزی (داماد آیت الله نوری) برای مردم سخنرانی کرد. وی گفت:

... این ملت ما، این بازار مسلمین ما، این جوان های ما، این طلاب و این روحانیت ما، این مراجع محترم ما، این اساتید بزرگ ما و این دانشجویان ما و مهندسان ما، همه شان نشان می دهند که ما همگی در پشتیبانی از آن مرجع عالی قدر بوده ایم و هستیم.(2)

ص:49

نام رهبر نهضت اسلامی «آیت اللّه العظمی خمینی رحمه الله » جمعیت حاضر را به شور و هیجان واداشت و صلوات مردم در کوچه ها و خیابان ها طنین انداز شد. سپس در میان شور و هیجان مردم، آیت اللّه نوری به سخنرانی پرداخت که سبب افزایش روحیه و حرکت اعتراض آمیز مردم شد. وی تأکید کرد:

در این روزنامه البته سعی شده که فرد بسیار باعظمتی از روحانیت یک شخصیت بسیار بارزی که مانند خورشید عظمتش می درخشد، این را از روحانیت جدا کند.

آیت اللّه نوری با خواندن این اشعار، سخنانش را ادامه داد:

شمع حق را پف کنی تو ای عجوز

هم تو سوزی هم سرت ای گنده پوز!

چون تو خفاشان بسی بینند خواب

این جهان ماند یتیم از آفتاب

مه فشاند نور و سگ عوعو کند

هر کسی بر طینت خود می تند!(1)

جمعیت انبوه مردم پس از شنیدن سخنرانی پرهیجان و تأمل برانگیز آیت اللّه نوری، به سوی خانه آیت اللّه سلطانی طباطبایی رحمه الله حرکت کردند. نیروهای پلیسی و امنیتی (کماندوها و نیروهای ساواک) که از پیش در این منطقه و در پشت بام کلانتری یک، خود را آماده کرده بودند، در چهار راه بیمارستان به قشرهای گوناگون مردم از جمله طلاب، کارگران، بازاریان، دانشجویان، دانش آموزان و کارمندان و

ص:50

معلمان، حمله کردند و با مردم اعتراض کننده درگیر شدند. مأموران رژیم ابتدا شیشه های بانک صادرات را شکستند و به تیراندازی هوایی پرداختند.

مردم برای در امان ماندن از گلوله و چماق و باتوم، به کوچه های خیابان صفاییه و حجتیه فرار کردند، ولی اندکی بعد، خود را با سنگ و آجر و... مجهز کردند و به مقابله با نیروهای مسلح رژیم پرداختند.

خیابان ها و کوچه های این منطقه صحنه درگیری و برخوردهای خشونت آمیز شد و عده ای از مردم و طلاب، به وسیله دژخیمان حکومت به شهادت رسیدند. طلاب و مردمی که به مدرسه حجتیه پناه برده بودند، مورد هجوم نیروهای مسلح قرار گرفتند و برخی شهید و برخی دیگر مجروح شدند.(1)

اطراف حرم مطهر نیز صحنه درگیری و کشتار مردم بود. سربازان و کماندوهای رژیم، با گلوله های اشک آور به مدرسه خان حمله کردند تا طلاب پناه برده به حجره های این مدرسه را دستگیر کنند. شعار «مرگ برشاه» در این مکان برای اولین بار سرداده شد. نیروهای مسلح رژیم، تا ساعت های پایانی شب، تظاهرات مردم و روحانیت را سرکوب و عده زیادی را مجروح کردند. و چند تن از آنان را به شهادت رساندند.

درگیری و خشونت تا ساعت 22 شب ادامه یافت. کوچه ها و

ص:51

خیابان های اطراف حرم، صحنه های جنگ و گریز بود. تا پاسی از شب صدای گلوله به گوش می رسید. خیابان های صفاییه، حجتیه و کوچه های اطراف این خیابان از کفش ها، عباها، عمامه های خونی شهدا و مردم متدین و طلاب مبارز پرشده بود. نیروهای رژیم، برای جلوگیری از ادامه خشونت و درگیری، همان شب به شست و شوی خیابان و جمع آوری اشیا و از بین بردن آثار خرابی پرداختند.(1)

ص:52

رژیم در ماه صفر (بهمن ماه 56) چنین می گوید:

... شاه خواست ضرب شستی به ملت مسلمان نشان دهد. پس از تمامیت حساب با رئیس جمهوری امریکا، با بهانه مختصری که مأمورین ایجاد کردند، مرکز تشیع و حوزه فقاهت اسلام را در جوار مرقد پاک فاطمه معصومه علیهاالسلام به مسلسل بست و جمعیت بی گناه فراوانی از جوانان حوزه علمیه و متدینین غیور شهر مذهبی قم را در خاک و خون کشیده به قتل رساند و تاکنون آمار آن ها در دست نیست و مقتولین را از هفتاد تا سیصد، تا حال گفته اند و عدد مجروحین را خدا می داند.(1)

آیت اللّه العظمی سید صادق روحانی در اعلامیه خود درباره کشتار 19 دی راهپیمایان در قم، از تعداد شهدا و مجروحان چنین یاد می کند:

... خیابان ها را خون گرفت و ساعتی نگذشت که ده ها مقتول و عده زیادی مجروح که حال عده ای از آن ها وخیم است، در خیابان به روی هم انباشته شد....(2)

بنابر گفته های فرماندار قم در صورت جلسه کمیسیون حفظ امنیت اجتماعی شهرستان قم در روز 21/10/1356، ماجرای روزهای 18، 19، 20 دی ماه، هشت شهید برجای گذاشت.(3)

در آن زمان، روزنامه اطلاعات به نقل از خبرگزاری پارس گزارش داد:

ص:53

... در تظاهرات خونین قم، شش نفر کشته و نه نفر زخمی شدند.(1)

آن روز مردم، تعدادی از مجروحان را برای مداوا به بیمارستان آیت اللّه العظمی گلپایگانی رساندند. طلاب مدرسه رسالت (واقع در کوچه ممتاز) نیز به مداوای زخمیان پرداختند. نیروهای رژیم پس از خبردار شدن از انتقال مجروحان و شهدا به بیمارستان رفته و تهدید کردند که اجساد شهدا را باید به آنان تحویل دهند و نیروهای زخمی را به هیچ وجه مداوا نکنند. مسئولان بیمارستان پس از آن که خبر مخالفت شدید آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله با درخواست نیروهای امنیتی را شنیدند، با تحویل اجساد شهدا به رژیم مخالفت و مجروحان حادثه را مدارا کردند. هدف رژیم از تحویل گرفتن اجساد شهدا، این بود که تشییع جنازه آنان سبب تظاهرات و راهپیمایی دیگری نشود. مردم انقلابی نه تنها اجساد را تحویل ساواک ندادند، بلکه به دلیل این که بیمارستان آقای گلپایگانی رحمه الله سردخانه نداشت، شهدا را پنهانی به بیمارستان کامکار منتقل کردند. مجروحان در بیمارستان های گلپایگانی و کامکار مداوا شدند و برخی از مجروحانی که در شرایط نامساعدتری بودند، با نام مستعار و با همکاری پزشکان متعهد در بیمارستان بستری گردیدند.(2)

ص:54

ص:55

شدند که ناگهان با پرتاب گاز اشک آور به وسیله مأموران رژیم مورد هجوم قرار گرفتند. جمعیت پراکنده شدند و هرکدام به سویی فرار کردند. در میان راه، آیت اللّه یزدی به جمعیت برخورد می کند و از آنان می خواهد دوباره به خانه آیت اللّه العظمی گلپایگانی رحمه الله بازگردند. مردم چنین می کنند. آیت اللّه یزدی در این جمع، سخنرانی و این عبارات را بیان می کند:

فرمان خدا، قاطع؛ فرمان خدا، محکم. اطاعت از فرمان خدا، واجب و سرپیچی از فرمان خدا، کفر و الحاد است.

آن گاه تصمیم نهایی را که از سوی بزرگان مراجع گرفته شده بود، چنین اعلام می دارد:

من از پیش آقایان مراجع می آیم. آن ها جلسه ای داشتند و تصمیم گیری می کردند. من بی پرده به آن ها گفتم این طلبه ها و مردم کشته داده اند، زخمی داده اند. من اگر آن جا (منزل آقای گلپایگانی _ که مردم و طلاب اجتماع کردند _) بروم چه به آن ها بگویم؟ بدانید که دشمن وحشی است. از هر درنده ای، درنده تر است.

فعلاً از تجمع خودداری کنید. امروز روزی است که باید وارد میدان شد، ولی چون دشمن وحشی است، فعلاً از تجمع خودداری کنید. دستور آقایان (مراجع) همین بوده و این که حوزه باید تعطیل باشد.(1)

ص:56

ص:57

اغتشاش و آشوب و در گام دوم، انقلابی ها را افرادی بی تمدن و بی فرهنگ معرفی کند. در آخرین مرحله نیز برای رهایی از خطرهای احتمالی، دسته ای از روحانیان فعال و سازمان دهندگان قیام 19 دی را به نقاط دور دست تبعید کرد.

ص:58

بود که:

مأموران دولت به جای توجه به اعتراض صحیح و منطقی آقایان طلاب و مردم بی دفاع، اعمالی که در تمام جوامع بشری محکوم است، مرتکب و با اسلحه گرم با آن ها روبه رو شدند و عده ای بی گناه را به قتل رسانده و جمع زیادی را مجروح و مصدوم نمودند.(1)

روحانیان مبارز که در قیام خونین 19 دی نقش بسزایی داشتند، در اعلامیه ای در تاریخ 20/10/56، رژیم شاه را به شدت محکوم کردند. در این اعلامیه که باادبیات نوین سیاسی نوشته شد، دموکراسی ادعایی شاه مورد انتقاد قرار گرفت. در آغاز این پیام آمده است:

هیأت حاکمه جبار، برای هدم اسلام و مسلمین و کوبیدن حوزه های علمیه هر روز به کاری دست می زند و به ایجاد محیط وحشت و خفقان قناعت نکرده و مستقیما به کشتار مردم و طلاب بی پناه حوزه علمیه قم پرداخته است... شاه جنایتکار باز هم دم از اسلام می زند.(2)

علما، استادان و مدرسان حوزه علمیه قم نیز در نامه ها و اعلامیه های مشترک، رژیم را محکوم و از تلاش طلاب و مردم در دفاع از کیان اسلام و حیثیت روحانیت و امام قدردانی کردند. در اعلامیه آنان که در تاریخ 22 دی 56 صادر شد، با توضیح چگونگی قیام و علت اعتراض های برحق مردم و طلاب قم، بر این نکته تأکید گشته است که:

آیا این است معنای آزادی و دموکراسی و طرفداری از حقوق بشر که هیأت حاکمه از آن دم می زند؟ آیا حمله مسلحانه و به گلوله بستن

ص:59

عده ای بی گناه که با کمال نظم و آرامش در حرکت بودند، طرفداری از حقوق بشر است؟آیا فضای باز سیاسی همین است که اگر کسانی به مطالب غیر واقعی روزنامه اعتراض کنند، در برابر گلوله قرار گیرند...!؟(1)

در اعلامیه چند صفحه ای حوزه علمیه قم که نشان دهنده ژرفای قیام اسلامی و پلیدی رژیم و حاکمان استعماری بین المللی است، به مسئله مهمی اشاره شده که حاکی از تلاش مبارزان برای پی گیری اهداف قیام 19 دی و سازمان دهی جدید برای سرعت بخشیدن به انقلاب و پیروزی بر رژیم است. در این اعلامیه بسیار مهم چنین آمده است:

بی گمان، از این به بعد شاهد درگیری های باز هم خونین تر میان ملت و رژیم خواهیم بود، ولی با وجود فضای چنین تنگ و شکننده و هستی سوز و شرف بربادده، ملت ایران به پایمردی ارادی پولادین و سازمان دهی بیش تر مبارزات خود، راه دشوار مبارزه با رژیمی را که مظهر فساد و دشمن قانون و آزادگی است، ادامه می دهد و با توجه به بی آبرویی فزاینده حکومت ضددینی و ملی ایران در مجامع آزاد بین المللی ورشکستگی سیاسی و اخلاقی و اقتصادی آن، پایان راه مبارزه و نیل به آزادی را نزدیک می بیند و خشونت فزاینده رژیم را نشانه سستی بنیاد آن به حساب می آورد.(2)

علاوه بر قم، روحانیان و علمای شهرستان های گوناگون از جمله

ص:60

تهران، اصفهان، شیراز، مشهد و تبریز نسبت به سرکوب خونین قیام مردم قم واکنش نشان دادند و باقدردانی از حضور مردم و روحانیون قم و تأکید بر ادامه مبارزه، اقدام رژیم را محکوم کردند. در نامه ای که به امضای بیش از 80 نفر از علما و روحانیان مبارز تهران خطاب به مراجع تقلید نوشته شد و در تاریخ 20 دی 56 منتشر گردید، چنین آمده است:

جای کمال تأثر و تأسف است که مقامات مسئول، به جای اقدام جدی برای تنبیه توهین کننده [مقاله نویس 17 دی]، جسورانه به روی مردم مسلمان بی پناهی که برای ادای وظیفه دینی و وجدانی خود در قم اقدام کرده اند، آتش گشود.(1)

واکنش های روحانیت به سرکوب قیام 19 دی، از فردای سرکوب قیام تا لحظه قیام مردم تبریز که اربعین شهدای 19 دی قم را به حماسه خونین تبدیل کردند، ادامه یافت و حلقه مبارزه و واکنش های پی در پی روحانیت به هم دیگر متصل شد. حتی نوروز سال 1357، از سوی علما و بزرگان حوزه به عنوان عزای عمومی اعلام گردید؛ چرا که آنان کشتار وحشیانه قم و تبریز را مانع از جشن و شادی می دانستند.

هم چنین امام خمینی رحمه الله _ رهبر نهضت اسلامی و مرجعی که به وسیله رژیم مورد اهانت قرار گرفت و قیام 19 دی برای دفاع از حریم ایشان صورت پذیرفت _ در برابر کشتار مردم و طلاب واکنش شدید نشان داد. باید گفت موضع گیری حضرت امام رحمه الله با تأخیر صورت

ص:61

گرفت؛ زیرا امام نسبت به وقایع و مسایل مربوط به نهضت اسلامی دقت نظر زیادی داشت و تا روشن شدن اصل قضیه و ماهیت واقعی آن، از هر گونه اظهار نظری خودداری می کرد. مسئله دیگر که در آن روزها، رژیم شاه کوشش می کرد تا خطوط ارتباطی با نجف اشرف قطع شود و ایشان از وضعیت ایران بی خبر بماند. از این رو، نخستین واکنش امام، به آخرین روزهای دی ماه 56 باز می گردد.

امام در سخنرانی بسیار مهم در مسجد شیخ انصاری نجف اشرف که یاد آور سخنرانی آتشین ایشان در مدرسه فیضیه است، به شخص شاه و رژیم شاهنشاهی و سیاست های ضداسلامی دولت حلمه می کند و فصل تازه ای را درنهضت اسلامی مردم ایران می گشاید.

هرچند در روزهای حادثه خونین قم، شاه وهمسرش برای این که وانمود کنند «ازماجراهای جزئی ایران چندان اطلاعی ندارند و مساله مهمی نیست»، به امریکا و مصر رفتند، ولی تیزبینی امام سبب شد تا شخص شاه به عنوان مسئوول اصلی خیانت و کانون مرکزی فتنه ها در ایران معرف شود.(1)

امام پس از دریافت گزارش کشتار 19 دی قم در سخنرانی کوبنده اش پس از عرض تسلیت به ملت، با اشاره به سفر کارتر به ایران، به بیان جنایت های سلطنت غیرقانونی پهلوی پرداخت. ایشان مفاسد ارتش،

ص:62

دانشگاه و مجلس شاهنشاهی را برشمرد و از همه مردم ایران خواست تا به منظور ادامه مبارزه با رژیم شاه، از تفرقه بپرهیزند:

ملت ایران را باید ما از آن تشکر کنیم؛ ملت بیداری است، ملت هشیار و مقاومی است در مقابل ظلم. در عین حالی که این همه ظلم می بیند، این همه کشته می دهد، در عین حال، مقاومت می کند، ایستادگی می کند و این ایستادگی ها به نتیجه خواهد رسید.

امام رحمه الله با توصیف شاه به عنوان یک آدم فاسد، به مردم اطمینان داد که حادثه قم به دستور شخص شاه صورت گرفته و کسی جرأت چنین کاری را نداشته است:

این بی عرضه ها [شاه و دارو دسته اش] که در سلاطین یا در مقابل رئیس جمهورها، خصوصا رئیس جمهور امریکای بالفعل، این قدر خاضعند و این قدر چاپلوسند و خودشان را وابسته و پیوسته به آن ها می دانند، همین بی عرضه ها، از بی عرضگی شان وقتی که وارد می شوند در جمعیت خودشان، چون مسلط هستند، این ها را اذیت می کنند، دست بوسی می کنند و چاپلوسی وقتی که می رسند به مملکت خودشان، شروع می کنند به کارهای هرزگی».(1)

علاوه بر این، امام در پیامی به ملت ایران، به مناسبت کشتار وحشیانه مردم قم در 19 دی 56، با حمله شدید به رژیم شاه و امریکا، به ملت شریف ایران مژده می دهد که: «رژیم ستمگر شاه نفس های آخرش را می کشد.» ایشان تأکید می کند که: «این قتل های بی رحمانه

ص:63

نشانه وحشت زدگی و حرکات مذبوحانه است» و «باید این رژیم فاسد ارباب و نوکری بداند که این تبلیغات تار عنکبوتی نمی تواند ملتی را که با کمال بیداری و هوشمندی برپاخاسته، اغفال کند».(1)

امام خمینی رحمه الله در این پیام، علاوه بر محکوم کردن رژیم و تأکید بر ویرانی بنیادهای حکومت استبدادی شاه، بر مفید بودن روش سیاسی «مبارزه قانونی» با رژیم که از سوی برخی افراد و گروه های سیاسی پی گیری می شد، خط بطلان کشید. ایشان راه مبارزه با رژیم را تنها از بین بردن کامل آن معرفی کرد و از همه مبارزان و مردم انقلابی خواست که:

... به آن ها که از چارچوب قانون اساسی دم می زنند، تذکر دهند که با این کلمه، صحه بر رژیم سلطنتی فاسد موجود نگذارند. تا این دودمان فاسد بر مقدرات کشور حکومت می کنند، نه از آزادی و استقلال کشور خبری است و نه مردم روی سعادت می بینند.(2)

واکنش حضرت امام نسبت به کشتار قیام 19 دی قم، در این دو مورد خلاصه نمی شد. ایشان برای ابراز هم دردی و جدیت در مبارزه و اثبات اهمیت موضوع، درس های خود را به مدت یک هفته تعطیل کرد تا اهداف و ماهیت این واقعه در سطح داخل و خارج کشور آشکار شود. افزون بر آن، به رژیم بفهماند که روحانیت و مردم متدین، برای

ص:64

انتقام گرفتن از خون شهدا،آرام و قرار نخواهند داشت و از اهمیت اصل قیام و مبارزه کاملاً آگاهند.

امام در سخنرانی خود به مناسبت اربعین شهدای قم، به دولت های امریکا و انگلیس و دیگر دولت هایی که اعلامیه حقوق بشر را امضا کرده اند، ولی از شاه و جنایت های او حمایت می کنند، به شدت اعتراض کرد. ایشان امریکا را منشأ سیه روزی ملت ایران دانست و با معرفی شاه به عنوان مقصر اصلی کشتار قم، خطر اندیشه جدایی دین از سیاست را گوشزد کرد. هم چنین با بیان وظایف مهم روحانیان و مردم در شرایط کنونی، از کسانی که در برابر رژیم سکوت کرده اند، گله و شکایت فرمود.(1)

علاوه بر این ها، پاسخ های حضرت امام به نامه های بی شمار علما،روحانیان، دانشگاهیان، بازاریان و دانشجویان ایرانی خارج از کشور نیز باید در شمار واکنش های ایشان قرار گیرد. امام در این پاسخ ها نیز به روش های گوناگون، نسبت به قیام 19 دی موضع گیری کرده و با اعتراض به شاه، از مردم خواسته است به نهضت خود ادامه دهند.(2)به طور کلی، واکنش امام خمینی رحمه الله، حوزه های علمیه، مراجع، علمای بزرگ، استادان و مدرسان، روحانیون مبارز و طلاب سراسر کشور، بسیار

ص:65

مهم، آینده ساز، بیدارگر و هدایت گر بود و در آشفتگی رژیم شاه نقش مؤثری داشت. هم چنین این واکنش ها سبب شد تا مسیر انقلاب هموار گردد و مردم هوشیارتر و بیدارتر از پیش، برای دفاع از اسلام و قرآن در صحنه باشند. افزون بر آن، زمینه ها را بیش از پیش برای فرو ریختن پایه های رژیم فراهم کرد.

ص:66

مسئولیت می کردند.

بنابراین، واکنش این گروه، در راستای صورت پذیرفتن اهداف و قیام و محکومیت رژیم ضد اسلامی شاه بوده است. در این میان، بازار قم به دلیل همسایگی با مرکز فقه و فقاهت و هم زیستی در کنار مراجع، علمای شیعه و طلاب و روحانیون حوزه، ویژگی خاصی دارد و نقش آن در همه حوادث و وقایع انقلاب اسلامی به خوبی نمایان و در این واقعه، نمایان تر است.

بازاریان قم، در 19 دی برای شرکت در تظاهرات عمومی، بازار را تعطیل کردند و سرکوب قیام سبب شد تا تعطیلی بازار به مدت یک هفته ادامه یابد. ادامه تعطیلی _ که قرار بود یک روز باشد _ نشان دهنده انزجار و ناراحتی آنان از این واقعه خونین است. در ادامه مبارزه ها، سه نفر از بازاریان قم، دستگیر و به شهرهای دیگر تبعید شدند. محکومیت این افراد که به وسیله کمیسیون امنیت اجتماعی قم صادر شده بود، نشان دهنده نقش ویژه بازار و واکنش به هنگام آنان در برابر رژیم است.

بازاریان قم در ادامه اعتراض های خود، در یک حرکت انقلابی، در اربعین شهدای 19 دی، دوباره بازار را تعطیل اعلام کردند. آنان برای گرامی داشت آرمان های شهدا با شرکت در مراسم های گوناگون و هم چنین برنامه ریزی های مراسم، برای تأمین هزینه های گوناگون آن نیز می کوشیدند.(1)

ص:67

واکنش بازاریان تنها به قم محدود نمی شد، بلکه در مناطق گوناگون کشور و شهرهای بزرگ به ویژه جاهایی که علما و روحانیان برجسته حضور داشتند، نسبت به واقعه 19 دی واکنش نشان داده شد. در کتاب های تاریخی و اسناد انقلاب اسلامی به خوبی به این مورد اشاره شده است. تهران، اصفهان، کاشان، نجف آباد، شیراز، جهرم، بابل، زنجان و برخی دیگر از شهرها، نقاطی بود که بازاریان به پیروی از علما و برای گرامی داشت شهدا، بازار را تعطیل کرده بودند.

در این میان، تعطیلی بازار تهران اهمیت به سزایی داشته است، به گونه ای که حضرت امام خمینی رحمه الله از آن به عنوان شکوه واقعه 19 دی یاد می کند:

ملت بیدار شده، آقا !مردم بیدار شدند. اگر بیدار نبودند که بازارها را این طور نمی بستند. روز جمعه، روز پنجشنبه از قراری که هم نقل شده است و هم مقامات اطلاعات رسمی اطلاع داده اند، بازار تهران برای اعتراض تعطیل شده. مسئله تعطیلی بازار تهران یک امر عادی نیست... این آقا (شاه) که می گفت: «همه با من موافق هستند»، این بازار تهران، آن هم بازار اهواز، آن هم اصفهان، آن هم شیراز.(1)

ص:68

روحانیت واکنش نشان دادند. آنان در تظاهرات 19 دی، از تهران به قم آمدند و در کنار مردم و روحانیت انقلابی به دفاع از اسلام و امام پرداختند. آنان با تعطیل کردن کلاس های درس و مخالفت ها و اعتراض ها پی در پی به صف مبارزان پیوستند. هم چنین علاوه بر شرکت مستقیم در قیام 19 دی، به سرکوب قیام، اعتراض و دانشگاه های گوناگون تهران و شهرستان های مهم کشور را به مرکز قیام و مبارزه تبدیل کردند.

نیروهای رژیم به اجتماع دانشگاهیان در محوطه دانشگاه تهران حمله بردند و زدوخوردهایی میان دو طرف صورت پذیرفت. هم چنین تجمع دانشجویی دانشگاه صنعتی با حمله کماندهای رژیم روبه رو شد که در آن جریان، عده ای دستگیر و مجروح شدند. در این اجتماع ها، شعارهای «مرگ بر شاه» و «زنده باد خاطره شهیدان قم» سر داده شد و بر روی پارچه هایی که حمل می کردند، عکس امام خمینی رحمه الله و نیز جمله «قاتل شهدا، شاه» به چشم می خورد.

واکنش دانشجویان در خارج از کشور نیز قابل تأمل است. اعتراض های دسته جمعی دانشجویان در ایالت های گوناگون امریکا علیه رژیم شاه و هم دردی با قیام کنندگان 19 دی قم و سردادن شعارهای «مرده باد شاه»، «زنده باد حقوق بشر»، یکی از نمونه های آن است. بیانیه اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان اروپا نیز یکی از واکنش ها است که در آن چنین آمده است:

قیام خونین مردم در قم و شهرستان ها ی دیگر، خاطره خونین و همیشه

ص:69

زنده 15 خرداد 42 را دوباره زنده کرد.(1)

کنفدراسیون محصلان و دانشجویان خارج از کشور نیز در نشریه خود با عنوان «16 آذر» درباره کشتار مردم قم موضع گیری و تأکید کرد:

مبارزات دلاورانه اهالی زحمتکش و روحانیت مترقی در روزهای 17 تا 20 دی ماه علیه رژیم ضد خلقی و ارتجاعی شاه خاین وابسته به امپریالسیم جهانی به سرکردگی امریکا و در دفاع از سنن مثبت و مبارزاتی مردم و به ویژه با اوج آن در 19 دی ماه، برگی درخشان به تاریخی مبارزات سیاسی خلق های ستم دیده ما افزوده است.(2)

ص:70

1356، کشتار دانشجویان علوم دینی قم و مردم متدین این شهر را محکوم کرد:

... دستگاه حاکم باید بداند، مردمی که در بیست و چهار سال گذشته در برابر وحشیانه ترین روش های استبدادی ایستادگی کردند و پیکار برای آزادی و استقلال کامل ایران را به شکل های گوناگون ادامه دادند، اکنون که کشور را با زشت کاری های روزافزون در آستانه سقوط قطعی می بینند، ممکن نیست در برابر این دسیسه های پر از ابتذال تسلیم شوند.

هم چنین این گروه در جلسه ای در خانه آقای علی اردلان در تاریخ 22/11/56 تصمیم می گیرد برای اربعین شهدای 19 دی قم همکاری و اعلامیه ای صادر کند. به همین منظور، تصمیم بر آن شد تا دکتر سبحانی به قم بیاید و تصمیم ها را به اطلاع مراجع برساند.(1)

ب) کمیته ایرانی دفاع از حقوق بشر، در نامه ای خطاب به نخست وزیر، به درج مقاله توهین آمیز در روزنامه اطلاعات و کشتار مردم قم اعتراض کرد. در این نامه که رونوشت آن برای دبیر کل سازمان ملل متحد فرستاده شد، آمده است:

آقای نخست وزیر! در کشوری که با اجازه قانون اساسی و اعلامیه حقوق بشر هر کس حق زندگی،آزادی و امنیت شخصی دارد و می تواند آزادانه تجمع و اجتماعات مسالمت آمیز تشکیل دهد و به عنوان عضو اجتماع از حق امنیت اجتماعی برخوردار شود، چرا از یک حرکت مسالمت آمیز جلوگیری می کنند؟ چرا مقامات دولتی از

ص:71

کم ترین حرکت و اجتماع مردم، چنان دست خوش وحشت و اضطراب می گردند که به چوب و چماق و مسلسل متوسل می شوند؟(1)

ج) جنبش مسلمانان مبارز نیز در بیانیه ای، با محکوم کردن کشتار مردم قم از واکنش های به حق دانشجویان و دانشگاهیان علیه سرکوب قیام مردم قم، حمایت و به بیداد گری های رژیم اعتراض کرد.(2)

د) حزب زحمتکشان ملت ایران، در تاریخ 28 دی ماه 56 در نامه ای مفصل، خطاب به دادستان کل کشور (فلاح رستگار)، نسبت به قانون شکنی های دولت اعتراض کرد. در این نامه یادآوردی شده است که:

قوه قضاییه جزئی از مجریه نیست؛ باید داور میان مردم و دولت باشد.

این کاملاً طبیعی است که جامعه ای مسلمان که مذهب رسمی آن شیعه حقه جعفری است، نمی تواند در مقابل این بی حرمتی و جسارت [مقاله اهانت آمیز اطلاعات] به چنین مقام والایی ساکت بنشیند... تاریخ ثابت می کند که دستگاه زور و سرنیزه در مقابله با روحانیت حقه همیشه شکست خورده است وهیچ حکومتی قادر نیست به زور سرنیزه و با قتل و شکنجه از مردم مؤمن سلب اعتماد کند.

در این نامه، کشتار مردم قم و طلاب مبارز، محکوم و از مرجعیت حضرت امام رحمه الله دفاع شده است. هم چنین، هدف از نوشتن مقاله اهانت آمیز، به هیجان آوردن مردم برای ایجاد آشوب ساختگی و کشتار مردم و گرفتن «زهرچشم» عنوان شده است.(3)

ص:72

ه.) نهضت آزادی شعبه خارج از کشور نیز در اعلامیه ای، اقدامات رژیم را محکوم و از قیام مردم قم قدردانی کرد. در این اطلاعیه، با اشاره به وقایع و حوادث قم چنین آمده است:

با این حرکت یکپارچه مردمی و قهرآمیز فرازنوینی در مواجهه جنبش با رژیم وابسته به وجود آمد.

هم چنین این گروه برای همراهی با روحانیت و مراجع، برگزاری عید در سال جدید (1357) را تحریم کرد.(1)

و) کمیته دفاع از مجروحین و مصدومین شهرستان قم که به وسیله جمعی از پزشکان متعهد و انقلابی شهر قم ایجاد شد تا به مجروحان رسیدگی کند، یکی از گروه های مذهبی بود که نسبت به کشتار مردم قم واکنش نشان داد. تشکیل این کمیته، واکنشی به خون آشامی رژیم بود. این کمیته در کنار رسیدگی به وضعیت بحرانی مجروحان، با صدور اطلاعیه ای سیاسی، نسبت به اقدامات رژیم شاه اعتراض کرد. دربخشی از اطلاعیه این کمیته چنین آمده است:

هم وطنان عزیز! خشونت عوامل دولتی و نظام وابسته به نظام دیکتاتوری حاکم بر آن ها به آن جا رسیده که حتی مجروحین بیمارستان هانیز از آزار آن ها در امان نیستند. این دژخیمان خون آشام حرمت محیط پزشکی و ساحت مقدس بیمارستان ها را با نهایت بی شرمی زیر پا گذاشته و در تعقیب بیماران مجروح و مصدوم، بدون کسب اجازه و رعایت ابتدایی ترین مبانی انسانی و حقوق بشر، قدم به محیط کار

ص:73

پزشک و اتاق بیمار می گذارند.(1)

واکنش ها گروه های سیاسی به این موارد محدود نمی شود و علاقه مندان تاریخ سیاسی ایران به ویژه انقلاب اسلامی می توانند به اسناد و کتاب های تاریخی گوناگون مراجعه کنند.

ص:74

تمدن ایرانی و انقلاب سفید شاه معرفی کند.

در هیچ یک از اطلاعیه ها، فرمان ها و گفته ها ارزیابی های دولت و وابستگان آن، ارتباطی میان قیام مردم قم و مقاله اهانت آمیز روزنامه اطلاعات وجود ندارد. رژیم با به کارگیری واژه هایی مانند «اخلالگر»، «شورشگر»، «اغتشاش»، «روحانیون افراطی»، «آشوب و بلوا»، «تخریب علیه مصالح ملی» می کوشید تا چهره قیام کنندگان را زشت جلوه دهد؛ یعنی شایعه کند که طلاب، روحانیان، علما و مراجع و مردم مؤمن که در قیام اعتراض آمیز شرکت داشتند، گروهی لاابالی، شورشی و اوباش بودند.(1)

در این راستا، رژیم پهلوی، عده ای از کارمندان و اعضای حزب رستاخیز را گرد آورد و با به راه انداختن تظاهراتی نمایشی کوشید تا وانمود کند که روشن فکران ایران، «شورش مرتجعین قم» را محکوم می کنند. تظاهرکنندگان یادشده صبح روز 23 دی 1356 سوار بر اتوبوس ها راهی قم شدند و در یک راه پیمایی به حمایت از شاه پرداختند و «جاوید شاه» گویان به سمت حرم حرکت کردند.(2)

اقدام بعدی دولت، تشکیل کمیسیون امنیت اجتماعی قم بود. در این کمسیون، تصمیم گرفته شد تا کسانی که در ایجاد قیام نقش اساسی داشتند، به شهرهای دور دست تبعید شوند. «در روز 21/10/1356،

ص:75

کمیسیون امنیت اجتماعی شهر قم برای رسیدگی به وضع اخلالگری های شهر قم در فرمانداری تشکیل گردید. بر اساس رأی کمیسیون مذکور، هفت نفر از روحانیون افراطی و سه نفر بازاریان طرفدار روح اللّه خمینی به سه سال اقامت اجباری در نقاط مختلف کشور محکوم گردیدند.»(1)

ترتیب دادن سلسله جلسه ها و تظاهرات رستاخیزی در شهرهای گوناگون از جمله قم، تهران، تبریز، آبادان، اهواز، خرمشهر، یزد، تفرش، سنندج و...، از واکنش های بعدی رژیم بود.

روزنامه رستاخیز نوشت:

خبر گزاری پارس اعلام داشت مردم قم در یک اجتماع بزرگ حزبی، اقدامات ضد امنیت ملی را محکوم کردند.

همین روزنامه در شماره دیگری نگاشت:

برای محکوم کردن توطئه های دشمنان ایران، میتینگ پنجاه هزار نفری مردم تبریز برگزار شد و در آن یکی از روحانیون و نماینده زنان سخنرانی کردند.

روزنامه رستاخیز در شماره های گوناگون خود، هر روز به تظاهرات و گردهم آیی مردم در شهرهای گوناگون اشاره می کرد و می کوشید نشان دهد که مردم با رژیم همراه هستند و قیام 19 دی، حرکت غیر مردمی بوده و اتفاق مهمی در کشور رخ نداده است.(2)

ص:76

اقدام دیگر رژیم، جلوگیری از برگزاری مجالس یادبود در قم و شهرستان های گوناگون بود. در شهر قم به دلیل جلوگیری رژیم و ایجاد فضای وحشت، تا اربعین هیچ مراسمی برگزار نشد. تنها آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمه الله به مناسبت اربعین شهدای 19 دی اعلامیه ای صادر و تأکید کرد که رژیم از برگزاری مجالس در این مدت چهل روز جلوگیری می کند. در این اعلامیه هم چنین از شهربانی کل کشور تلگرافی به تبریز صادر شد تا درهای مسجدها را به روی مردم ببندند.

یکی دیگر از واکنش های رژیم، تبعید گسترده علما و روحانیان عالی رتبه قم به نقاط دوردست کشور بود، تبعیدی که به اعتراف و اعتقاد بیش تر صاحب نظران انقلاب اسلامی به آماده شدن زمینه های بروز انقلاب در نقاط گوناگون ایران بسیار کمک کرد.

رژیم شاه می پنداشت کسانی که در قیام 19 دی نقش اصلی داشتند، ممکن است در آینده دست به کارهای مشابهی بزنند و رژیم را با مشکل بیش تری روبه رو سازند، پس باید به نقاط دوردست و بد آب و هوا تبعید شوند.

به همین دلیل، برخی از علما و روحانیان سرشناس به نقاط دور دست تبعید شدند که عبارتند از: آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی، آیت اللّه حسین نوری همدانی، آیت اللّه محمد یزدی، آیت اللّه ابوالقاسم خزعلی، آیت اللّه محمد علی گرامی و آیت اللّه ربانی شیرازی و....(1)

ص:77

گفتنی است با تبعید این علما، پیام انقلاب و نهضت در سراسر ایران طنین انداز شد.

ص:78

همگی نشان می دهد که شاه و سران امریکا، هیچ اعتقادی به آزادی، حقوق بشر و حاکمیت مردم بر سرنوشت خویش نداشتند.(1)

ص:79

نیروهای ساواک حضور داشتند، حجت الاسلام حججی، سخنان تندی علیه رژیم ایراد کرد و نیز از سوی روحانیت و بازار، مجالس گوناگونی در تهران و سطح کشور برگزار شد. بازار تهران در روز 29 بهمن (چهلمین روز شهدای قم) تعطیل شد و مردم در مراسم مختلف، یاد و خاطره شهدای قم را گرامی داشتند. در شهرهای دیگر نیز مراسم چهلم شهدای قم برگزار شد.(1)

هم چنین مردم ایران به پیروی از علما، عید نوروز سال 1357 را تحریم کردند. آنان با این عمل، بار دیگر مخالفت خود را با سیاست های وحشیانه رژیم اعلام داشتند و هم بستگی خود را با روحانیت و حضرت امام رحمه الله به نمایش گذاشتند.

در نوروز سال 57، مردم با شهدای قم و تبریز پیمان بستند تا به مبارزه ادامه دهند. یزد پیش گام شد و چهلم شهدای تبریز را به حماسه دیگری تبدیل کرد که در آن، آیت اللّه شهید صدوقی رحمه الله نقش اساسی داشت. مراسم یزد به درگیری خونین با نیروهای رژیم تبدیل شد و عده ای شهید، تعدادی دستگیر و برخی از روحانیون سرشناس تبعید شدند. در جهرم نیز مراسم اربعین شهدای تبریز به درگیری شدید میان مردم و پلیس انجامید.

بدین ترتیب، چهلم ها و مراسم های یاد بود ادامه یافت و مردم به

ص:80

صحنه آمدند و رژیم دچار بحران شد. به طور کلی، قیام 19 دی جرقه ای بود برای فراگیر شدن انقلاب. این حرکت در طول یک سال، بنیاد رژیم 2500 ساله شاهنشاهی را ویران کرد و اراده الهی بر آن شد که پرچم سرافراز اسلام برفراز ایران اسلامی افراشته گردد و حکومت اسلامی در ایران پا بگیرد.

ص:81

می شوند.(1)

روزنامه اطلاعات نوشت:

قم _ خبرگزاری پارس: گزارش رسیده حاکی است که در روزهای هجده و نوزده دی ماه جاری که مصادف با روزهای ازادی زنان و اصلاحات ارضی بوده، در شهرستان قم تظاهراتی برپا شد. در این تظاهرات، جمعی از طلاب اخلالگر و اخلالگران گرد هم آمده و در نقاط مختلف شهر دست به آشوب و بلوا زدند و برضد منافع و مصالح ملی شعارهایی دادند. در تظاهرات خونین قم شش نفر کشته و نه نفر زخمی شدند.(2)

روزنامه رستاخیز نیز نوشت:

خبرگزاری پارس اعلام داشت مردم قم در یک اجتماع بزرگ حزبی، اقدامات ضد امنیت ملی را محکوم کردند.»

همین روزنامه در شماره های گوناگون خود، هر روز به تظاهرات و گردهم آیی مردم در شهرهای گوناگون اشاره می کرد و می کوشید تا نشان دهد که مردم بارژیم همراه هستند و قیام قم یک حرکت غیر مردمی بوده و اتفاق مهمی در کشور رخ نداده است.(3)

رسانه ها و مطبوعات خارج از کشور نیز هر کدام به گونه ای قیام 19 دی را منعکس کردند. یک هفته بعد از واقعه 19 دی، روزنامه انگلیسی

ص:82

زبان ابزرورنیوز» نوشت:

حکومت، روحانیت ناراضی جریان قم را به مخالفت با دو رفرم بزرگ شاه؛ اصلاحات ارضی و آزادی زنان متهم نموده است، ولی روحانیت هر دو اتهام را بی اساس و اتهام بی جا اعلام می دارد».(1)

شاه در نوشته هایش خود از برخورد مطبوعات خارجی با خودش چنین یاد می کند:

مطبوعات دنیا به خصوص مطبوعات اروپای غربی نسبت به من نظر خوشی نداشتند. آن ها مرا مسئول گران شدن نفت جلوه می دادند. از آن لحظه، مبارزه بی وقفه ادامه یافت... موضع بی. بی. سی هم مایه تعجب نبود. آنان از آغاز سال 1978، در برنامه فارسی شان حملات زهر آگینی به رژیم من نمودند. گویی کارگردان مرموزی دستور این حملات را صادر کرده بود.(2)

ص:83

دی قم جایگاه ارزشمندی در تاریخ انقلاب اسلامی دارد. این قیام از یک سو، نشان می دهد روحانیان تا چه اندازه برای حاکمیت دین و مردم تلاش کرده اند. از سوی دیگر، نشان دهنده آن است که مردم هرگز تاب شنیدن توهین به مقدسات خود را ندارند. قیام 19 دی ثابت کرد که انقلاب ایران، اسلامی و مردمی بوده است. برخی از پی آمدهای قیام 19 دی عبارتند از:

ص:84

قیام 19 دی داشته اند و ممکن است در آینده دست به کارهای همانند آن بزنند و رژیم را با مشکل روبه رو سازند، باید به نقاط دوردست و نامساعد آب و هوایی، تبعید شوند. این تبعیدها بر خلاف تصور رژیم زمینه های بروز انقلاب در نقاط گوناگون ایران را بیش از پیش آماده کرد. علما و روحانیون انقلابی که در تبعید به سر می بردند، به روشنگری و بیدارگری مردم می پرداختند و به این وسیله ملّت را از قیام قم آگاه می ساختند.

آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی از تبعید علما پس از قیام 19 دی چنین یاد می کند:

یکی دیگر از آثار این حرکت (قیام 19 دی)، تبعید گسترده مدرسین حوزه علمیه بود که بازتاب مؤثری داشت. به عنوان مثال، وقتی خود ما به چاه بهار و بعد از آن مهاباد و سپس انارک نایین رفتیم، در تمام این مناطق که تا پیش از آن، ساکت و آرام بود، مردم به دیدن ما می آمدند و خود به خود این مراکز فعال می شدند؛ چرا که ما دوره تبعید را با سکوت برگزار نمی کردیم و در قالب برگزاری نماز جماعت و سخنرانی فعالیت می کردیم. در آن جا حتی با هم یاری اهالی محل، اقدام به تشکیل کتاب خانه کردیم و جالب است اگر بدانید برخی افراد در آن جا در قالب یک جمله مطایبه آمیز می گفتند: «ما باید برویم به شاه دعا کنیم که این آقا را به چاه بهار آورد و ما به او دسترسی پیدا کردیم!»

از جمله علمای تبعید شده در زمان شاه، آیت اللّه خامنه ای بود که به ایرانشهر تبعید شد. ایشان در اعلامیه ای که از تبعیدگاه خود فرستاد،

ص:85

ایرانشهر را «ایران ربذه» خوانده است.(1) برخی از علما و روحانیون سرشناس و تأثیر گذاری که به نقاط دوردست تبعید شدند، عبارتند از: آیت اللّه حسین نوری همدانی، آیت اللّه محمد یزدی، آیت اللّه ناصر مکارم شیرازی، آیت اللّه ربانی املشی، آیت اللّه محمد علی گرامی، آیت اللّه ربانی شیرازی، آیت اللّه ابوالقاسم خزعلی، حجت الاسلام محمد جواد حجتی کرمانی، حجت الاسلام فهیم کرمانی و...(2) رژیم با هدف جلوگیری از انقلاب اسلامی و خارج کردن قم از مرکزیت انقلاب، علما را به نقاط گوناگون تبعید می کرد. و به خیال بود که اگر علما از قم تبعید شوند، هم شتاب انقلاب کاهش می باید و هم قم به شهری ساکت و آرام تبدیل می شود، البته شاه و رژیم او علمای روحانی و مردم مؤمن شهر مقدس قم را خوب نشناخته بودند؛ زیرا با تبعید علما، نه مردم قم دست از مخالفت و قیام بر داشتند و نه انقلاب با مشکل روبه رو شد. باید دانست از ویژگی های یک عالم روحانی آن است که در همه جا، وظیفه دارد به هدایتگری و تبلیغ بپردازد و چراغ راهنمایی برای دیگران باشد. بنابراین تبعید علما، توفیقی اجباری بود تا بتوانند مردم دیگر مناطق را آگاه کنند. بدین بدین ترتیب، همراه با انتشار انقلاب، مردم نیز هوشیارتر و بیدارتر شدند، به گونه ای که رژیم، به فاصله یک سال پس از این قیام

ص:86

فرو پاشید.

ص:87

ترس از مزدوران رژیم به صحنه می آمدند و با راهپیمایی و تظاهرات، بر دامنه اعتراض ها و مخالفت ها می افزودند.

ص:88

و پاسداران دین، و مراجع تقلید از جمله امام خمینی رحمه الله که در رأس همه قرار داشت، مورد احترام مردم مؤمن کشور بودند و بی احترامی به امام، بی احترامی به اسلام به شمار می رفت. انقلاب اسلامی بر آن بود تا از هویت اسلامی، گسترش فرهنگ دینی و اجرای احکام الهی بوسیله حکومتی اسلامی دفاع کند.

ص:89

روحانیت و در رأس آنان امام خمینی رحمه الله، بیش از حرکت سیاسی دیگر وحشت دارد.(1)

پس یکی دیگر از پی آمدها و نتایج درخشان قیام 19 دی، افزایش وحشت رژیم از شدت یافتن قیام و گسترش نفوذ امام بود. با قیام 19 دی، رژیم دریافت که نیروهای مذهبی به رهبری روحانیت مبارز و آگاه و هدایت های بی درنگ امام، خطر اصلی و بنیان کن هستند. از این رو، به رویارویی با آن پرداخت و همین شیوه و سیاست، پایه های رژیم را که مشروعیت و مقبولیت نداشت، سست تر و سپس ویران کرد.

ص:90

آشکار بود، ولی این حادثه خونین، ماهیت و اهداف رژیم را بیش تر نمایان کرد. نه تنها سرکوب اعتراض های مردم در 19 دی در راستای شعار سیاسی حقوق بشر و فضای باز سیاسی نبود، بلکه نوشتن آن مقاله اهانت آمیز با این شعارها هم خوانی نداشت. واکنش مردم در 19 دی نشان داد که رژیم دروغ می گوید و با این شعار، به جنگ با آزادی فردی و حقوق عمومی مردم می رود. سرکوب قیام مردم قم نشان داد که طرح موضوع آزادی و فضای باز سیاسی از سوی شاه، کاملاً بی پایه و بی اساس بوده است. بنابراین، مقاله توهین آمیز 17 دی، سازش میان شاه و کارتر و ماهیت دروغین انتقادهای ظاهری سران امریکا از فضای سیاسی ایران را آشکار ساخت.(1)

سرکوب قیام 19 دی و حمایت های بعدی امریکا از رژیم شاه ثابت کرد که امریکا و شاه به آزادی، دموکراسی و حقوق بشر هیچ اعتقادی ندارند.

ص:91

ایشان از خاطره مردم و طلاب محو شده است، در اندیشه آماده کردن راهکارهای رویایی با مرجعیت بودند و تهیه مقاله 17 دی یکی از شگردها را تشخیص دادند، ولی همه کوشش ها و سیاست هایشان نقش برآب شد.

قیام طلاب و مردم قم و حمایت ارزشمند علما و مراجع در 19 دی 56، ضربه سختی بر پیکر، رژیم و مخالفان امام خمینی وارد کرد و نقش و محبوبیت ایشان را روزافزون ساخت.

می توان گفت مبارزات پی گیر امام در نجف اشرف، در 19 دی قم مقدس نتیجه داد. نام امام در قیام 19 دی و حوادث پس از آن، سراسر ایران را فراگرفت و ایشان به عنوان رهبر اصلی مبارزه با رژیم شاه ظاهر شد.(1)

ص:92

اسلامی جایگزین رژیم پهلوی گشت، ولی مبارزه با جریان واپس گرایی و مقدس مآب، یاد شده تا پایان عمرامام خمینی رحمه الله ادامه داشت. شدیدترین حمله امام به این جریان، به سوم اسفند ماه 1367 باز می گردد که در این روز، پیام تاریخی ایشان خطاب به مراجع اسلام و روحانیان سراسر کشور در مورد استراتژی آینده انقلاب و حکومت اسلامی صادر شد. امام در این پیام بسیار مهم، با آشکار کردن ماهیت و ضربه های وارد شده از سوی این جریان بر پیکر اسلام، مسلمانان و انقلاب اسلامی، می فرمایند:

پرونده تفکر این گروه هم چنان باز است و شیوه مقدس مآبی و دین فروشی عوض شده است.

ایشان به طلاب عزیز هشدار داد که:

«لحظه ای از فکر این مارهای خوش خط و خال کوتاهی نکنند»؛ زیرا اینان مردم و روحانیت مروّج اسلام امریکایی اند و دشمن رسول اللّه صلی الله علیه و آله. بنابراین، باید «در مقابل این افعی ها» متحد شوند.

امام خمینی رحمه الله در این پیام به افشای استراتژی این جریان خطرناک پرداخت و از مردم و روحانیان خواست از این پدیده غافل نشوند که این ها (سیاست بازان امروز) «انقلابی تر از انقلابیون شده اند» و «فریاد وااسلاما سر می دهند».(1)

گفتنی است این جریان از قیام 15 خرداد به بعد در برابر انقلابی ها

ص:93

ایستاد و نه تنها در برابر رژیم سکوت کرد بلکه با انواع تهمت ها و دروغ ها به مقابله با مبارزان انقلابی به ویژه امام می پرداخت. امام خمینی رحمه الله در این باره فرموده است:

«در 15 خرداد 42، مقابله با گلوله تفنگ و مسلسل شاه نبود که اگر تنها این بود، مقابله را آسان می نمود، بلکه علاوه بر آن، داخل جبهه خودی، گلوله حیله و مقدسی مآبی و تحجر بود. گلوله زخم زبان و نفاق و دورویی بود که هزار بار بیش تر از باروت سرب جگر و جان را می سوزاند و می درید.(1)

قیام 19 دی، کاری ترین ضربه را بر پیکر این جریان وارد کرد؛ زیرا این جریان تلاش می کرد امام خمینی، محور امت قرار نگیرد، نام امام بر زبان ها جاری نشود و مردم او را به عنوان مرجع نپذیرند. این جریان هم چنین عقیده داشت اگر امام از ایران دور باشد، بهتر است.

یکی از مهم ترین آثار قیام 19 دی، رسوا شدن این جریان مقدس مآب بود که مردم را از سیاست برحذر می داشت. این جریان روحانیان سیاسی و شخص امام خمینی رحمه الله را به انواع تهمت ها و دروغ ها متهم می ساخت. البته قیام 19 دی نشان داد مردم و روحانیان مبارز و علمای انقلابی به سراغ همان کسی می روند که این جریان می کوشید نام او را از ذهن ها و یادها محو کند. پیروزی انقلاب و تأسیس جمهوری اسلامی،

ص:94

شعار جدا دین از سیاست را از از میان برد و شکست داد. با این حال، باید هوشیار بود.

هر چند «شیوه مقدس مآبی و دین فروشی عوض شده است»، ولی این جریان هنوز زنده است.(1)

ص:95

اصفهان را به حرکت کشاند. مشهد و اهواز و زنجان و قزوین و کاشان نیز با شهیدان 19 دی پیمان بستند و در طول یک سال در سراسر کشور، مراسم اربعین، هفتم و سالگرد برگزار می شد. این مراسم با محرم وتاسوعا و عاشورای حسینی علیه السلام پیوند خورد و از آن پس، تاریخ ایران، تاریخ شور و شوق و هیجان جوان و پیر، مرد و زن، روحانی و دانشجو، کارگر و کشاورز و در یک کلمه «تاریخ مردم قهرمان ایران» شد. بنابراین، فراگیرشدن نهضت و یک صدا شدن ملت در مبارزه با رژیم شاه، اهمیت زیادی داشت.(1)

ص:96

عده ای از تظاهر کنندگان در این روز نه تنها ترس و وحشت را تقویت نکرد، بلکه سبب شد تا مردم شهرهای دیگر ایران با شهیدان قیام قم پیمان ببندند.

پیوستن مردم به صف مبارزان و سرکوب اعتراض های مردم به وسیله رژیم، چند پی آمد داشت:

نخست این که ماهیت ضد مردمی رژیم را آشکار کرد؛ زیرا اعتراض های مردم و همراهی آنان با مرجع و مقام معنوی و دینی شیعه، به وسیله رژیم با گلوله پاسخ داده شد.

البته رویکرد خشن رژیم، مردم را از شاه و حامیانش بیزار ساخت. دوم این که مجامع بین المللی دریافتند شاه، پایگاه مردمی ندارد و با سیاست های سرکوب و اختناق، مردم را از خود دور ساخته است.

سوم آن که قیام را از شکل منطقه ای خارج ساخت و به سراسر کشور گسترش داد.

چهارمین اثر این که قشرهای گوناگون مردم را به سوی امام و نهضت اسلامی جذب کرد.

همه این عوامل ثابت کرد که رژیم رو به شکست و فروپاشی است.

ص:97

فرهنگی به برخی از خواسته های خود برسند، ساخته رژیم و مورد تأیید شاه بوده اند. با قیام 19 دی و سرکوب خونین آن به وسیله رژیم، بی فایده بودن این گونه فعالیت ها، چه به صورت مخالفت های جدی و واقعی و چه به صورت شاه پسندانه ثابت شد. به همین سبب، مردم پس از قیام 19 دی کاملاً به این نتیجه رسیدند که رژیم مخالف حقیقی و واقعی خود را بر نمی تابد. بنابراین، بساط گروه های یادشده برچیده شد و حرکت انقلابی امام مردم و روحانیان مبارز قم در تهران و شهرهای دیگر هیچ امیدی برای این گروه ها باقی نگذاشت. در فضایی که اعتراض ها با گلوله پاسخ داده می شد و تانک ها و تفنگ ها به میدان آمده بودند، دیگر جایی برای «سخن گفتن»، «شعر خوانی»، «نامه نوشتن» و «درخواست اجرای قانون اساسی» و... نبود.(1)

ص:98

غنیمت شمردند و زیرکانه و پنهانی، پیام شهیدان 19 دی قم را به همه جای ایران رساندند. فضای غم آلود، ولی امید بخش 19 دی، بغض های چندین ساله یاران و پیروان امام رحمه الله را شکست و آنان را مجبور ساخت تا راهی برای رهایی از بحران ها بیابند. نقش علمایی که در استانها گوناگون حضور داشتند، از آن روز به بعد پر اهمیت تر شد. سیاست سرکوب رژیم در 19 دی 1356 هم طلاب حوزه را برانگیخت و هم دانشگاه را به حرکتی تازه واداشت و هم مردم متدین و علمای مبارز شهرستانها را به جنبش و انقلاب فرا خواند. همه به چاره اندیشی پرداختند در این میان، هیچ راهی بهتر از اجرای مراسم یادبود نبود. یاد شهدای 19 دی، در هفتم و چهلم آن ها، در سراسر کشور پاس داشته شد. مراسم چهلم شهدای 19 دی قم در تبریز به قیام مردم انجامید که به وسیله رژیم به شدت سرکوب شد. مراسم چهلم شهدای قیام 29 بهمن تبریز نیز در یزد برگزار شد که باز به وسیله رژیم به شدت سرکوب گردید. مراسم چهلم شهدای یزد در شهرهای دیگر همچنان ادامه یافت. تا این که به نتیجه نهایی؛ یعنی سقوط رژیم فاسد و مستبد محمدرضا شاه پهلوی رسید. «استراتژی چهلم ها» که به بسیج عمومی و اتحاد مسلمانان کشور انجامید، ریشه در 19 دی داشت.

پی گیری قیام 19 دی و ادامه آن به وسیله مردم، انقلاب اسلامی را وارد مرحله جدید کرد. علمای بزرگ و روحانیان تنها راه رهایی از فساد و استبداد را در هدایت، برنامه ریزی و سازمان دهی اعتراض ها و

ص:99

راه پیمایی ها و مراسم سیاسی مذهبی دیدند و بدین ترتیب، مبارزه و انقلاب، با امید به پیروزی ادامه یافت؛ زیرا امام پس از قیام 19 دی، نوید سقوط حتمی رژیم را داده بود که چنین هم شد.(1)

ص:100

رژیم را که شادمان و سرمست غرور بود، درهم فرو بریزد و این، نتیجه ناچیزی نبود.

عبارت هایی مانند: «موج انقلاب مهار نشدنی شد»، «کاسه لبریز را سرازیر کرد به طرف انقلاب»، «مراسم بعدی جنبه سراسری به خود گرفت»، «چرخ انقلاب اسلامی با سرعت منهدم کننده ای به حرکت در آمد» و... از جمله مواردی است که برخی از نویسندگان درباره آثار و نتایج اساسی قیام 19 دی برشمرده اند. همه این موارد به خوبی نشان می دهد که قیام 19 دی به انقلاب سرعت و جهت داد.(1)

باری، فرصت تاریخی برای یکسره کردن کار رژیم، با قیام 19 دی فراهم شد. مهمترین دستاورد این قیام برای اسلام و مردم ایران این بود که مردم را به هم پیوند داد، بسیج گسترده مردمی را به وجود آورد و در مدت یک سال و چند ماه، پایه های رژیم را به لرزه در آورد. سرانجام در 22 بهمن 1357 نیز آن را درهم شکست و پرچم اسلام را برفراز ایران برافراشت.

نتیجه نهایی قیام 19 دی، پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی رحمه الله در 22 بهمن 1357 بود. بدین ترتیب، قیام 19 دی به عنوان «جرقه انقلاب» در تاریخ انقلاب اسلامی ایران معروف شد.

ص:101

ص:102

ص:103

خداوند بر مقتولین 15 خرداد، 12 محرم و 19 دی. محرم امسال چه ماه مصیبت و چه ماه سازنده و کوبنده ای است. محرم، ماه نهضت بزرگ سید شهیدان و سرور اولیای خداست که باقیام خود در مقابل طاغوت، تعلیم سازندگی و کوبندگی به بشر داد و راه فنای ظالم و شکست ستم کار را به فدایی دادن و فداشدن دانست و این، خود، سرلوحه تعلیمات اسلام است برای ملت ها تا آخر.

... شاه خواست ضرب شستی به ملت مسلمان نشان دهد. پس از تمامیت حساب با رئیس جمهوری امریکا با بهانه مختصری که مأمورین ایجاد کردند، مرکز تشیع و حوزه فقاهت اسلام را در جوار مرقد پاک فاطمه معصومه علیهاالسلام به مسلسل بست و جمعیت بی گناه فراوانی از جوانان حوزه علمیه و متدینین غیور شهر مذهبی قم را در خاک و خون کشیده، به قتل رساند و تاکنون آمار آن ها در دست نیست و مقتولین را از هفتاد تا سیصد، تا حال گفته اند و عدد مجروحین را خدا می داند... ولی ملت با تظاهرات عمومی و تعطیل سرتاسری دامنه دار و اظهار تنفر بار دیگر ثابت کرد که او را نمی خواهد و از او و خاندانش بیزار است و این رفراندم طبیعی سرتاسری، در حقیقت، خلع او از سلطنت غاصبانه جایرانه است کارتر و دیگر غارتگران مخازن ملت های مظلوم باید بدانند محمدرضا خاین و یاغی است و ناچار از سلطنت مخلوع است بر فرض قانونی بودن؛ چه رسد به سلطنت انتصابی از قِبَل اجانب که خودش اعتراف نموده. به ملت شریف ایران مژده می دهم که رژیم جابرانه شاه نفس های آخرش را می کشد و این قتل های بی رحمانه نشانه وحشت زدگی و حرکات مذبوحانه است...من به ملت ایران با این بیداری و هوشیاری و با این روحیه قوی و شجاعت بی مانند نوید پیروزی می دهم؛ پیروزی توأم با سربلندی و افتخار، پیروزی توأم با استقلال و آزادی، پیروزی توأم با قطع ایادی اجانب و چپاولگران،

ص:104

پیروزی توأم بابرچیده شدن بساط ستمگران و انقراض دودمان سیاه روی پهلوی. ملتی که باهوشمندی و پیوستگی همه طبقات از روحانی تا دانشگاهی، از منبری تا بازاری، از دانشجوی داخلی تا خارجی، از کارگر تا دهقان به پاخاسته و تب و تاب اسلام عدالت پرور دارد، پیروز است. ملتی که با دادن بهترین جوانان برومند خود، با سرافرازی به مخالفت و تنفر از دستگاه جبار ادامه می دهد، پیروز است. ملتی که حتی بانوان محترمه اش با تظاهرات محجوبانه، بیزاری خود را از رژیم شاه اعلام می کنند، پیروز است. ملتی که مادران و خواهران شیردلش، افتخار به مرگ جوانان برومندش می کند که در صف شهدا هستند، پیروز است. ملتی که جوانان و دانشجویان داخل و خارج کشورش مجال تفکر را از شاه واربابانش سلب کرده، پیروز است. ملتی که با همه شاه و دارو دسته اش، در امریکا با تظاهرات پرشور رعدآسای جوانان رشیدش در مقابل کارتر و شاه، کاخ سفید را به لرزه در آورده و تنفر خود را نثار آنها کرده، پیروز است. ملتی که پشتیبانش، اسلام و قرآن و نهضتش برای خدا و بسط عدالت و محو ستم کاری است، پیروز است. شما ای ملت شریف بزرگ! پیروزید با دیدن خسارات بسیار و دادن فداییان بیشمار.

رو سیاه باد رژیمی که علمای عظیم الشأن اسلام را با رژیم منحط خود و انقلاب خونین و رسوای خود موافق معرفی می کند. رسوا باد رژیمی که از وحشت زدگی می خواهد با افترای به فقهای مذهب، ملت را اغفال کند.... من با کمال تواضع، دست خود را به سوی ملت نجیب ایران دراز می کنم، از روحانیون عظیم الشأن تا خطبای ارجمند، از جوانان محترم حوزه های علمیه تا دانشجویان دانشگاهها، از بازاریهای محترم تا کارگران و دهقانان و جناح ها و طبقات محترم داخل و خارج کشور _ ایدهم اللّه تعالی _ و از همه صمیمانه و با عرض تشکر خواستارم که

ص:105

پیوستگی و وحدت کلمه خود را حفظ و از مناقشات تفرقه انداز احتراز نمایند و با صدای واحد و ندای همگانی در راه استقلال کشور و قطع ایادی اجانب و عمال وابسته آنها کوشش کنید و با اتکا به خدای متعالی و احکام عدالت پرواز اسلام هم دست و هم داستان شوند و به آنهاکه از چهار چوب قانون اساسی دم می زدنند، تذکر اکید دهند که با این کلمه، صحه بر رژیم سلطنتی فاسد موجود نگذارند که تا این دودمان فاسد بر مقدرات کشور حکومت می کنند، نه از آزادی و استقلال کشور خبری است ونه مردم روی سعادت می بینند.

از خداوند متعال، عظمت اسلام را که کفیل وحید عدالت و استقلال و مدافع حقیقی مظلومان است، خواستارم و ملت ایران خصوصا جوانان متدین برومند ش را به خدای متعال می سپارم.(1)

والسلام علیکم و رحمه اللّه

20/11/1356

روح الّله الموسوی الخمینی

ص:106

روزهایی که استبداد به جنون کشیده شاه خاین، کار عمال و کار گزاران رژیم را به گستاخی و وقاحت کشانده و اختناق حاکم همه فریادهای ملت محروم و در بند را در سینه خفه کرده بود، یک باره فریاد پر خروش و هم آهنگ مردم قم، آسمان ایران را شکافت و خواب دژخیمان پهلوی را برآشفت. مقاله توهین آمیزی که به دستور شاه خاین علیه امید مستضعفان و مرجع شیعیان جهان به چاپ رسیده بود، هم چون جرقه ای باروتِ خشم مردم مسلمان قم را منفجر ساخت. رژیم نامردمی حاکم نیز بنا به ماهیت ضدخدایی و ضدخلقی خویش دستور داد تا مزدورانش به روی مردم بی دفاع آتش گشودند و خون پاک و مطهر مسلمانان مبارز را به زمین ریختند.

اما با شلیک هر گلوله بانگ پر شکوه تکبیر زنان و مردان شهر قیام رساتر و پر طنین تر شد و در اندک مدت، به رهبری روحانیت مبارز و آگاه سراسر میهن اسلامی را فرا گرفت قیام دلیرانه مردم قم نقطه شروع مبارزه بی امان بود که تا لحظه سقوط حکومت رجاله گان رژیم پهلوی ادامه یافت و پس از آن نیز تا امروز در جبهه های داخلی و خارجی علیه تفاله های رژیم و منافقان و معاندان با اسلام و غارتگران و چپاولگران بین المللی ادامه دارد و خواهد داشت. این همان تلاش مقدسی است که باید به کوتاه کردن دست سلطه گران خارجی از منطقه و استقلال همه دولتهای مسلمان و آزادی همه ملتهای خاورمیانه و خلیج فارس منتهی گردد. نجات ملت مقاوم فلسطین و آزادی آن سرزمین مقدس اسلامی بی شک در ادامه همین مقاومت ها و فداکاری ها متصور است.

سهم مردم قهرمان قم به عنوان آغازگران این مبارزه بزرگ علیه ظلم و کفر و استکبار داخلی و خارجی در تاریخ انقلاب اسلامی ایران محفوظ خواهد ماند؛ چراکه آنان سطور اولیه کتاب انقلاب اسلامی را با خون عزیزترین و رشیدترین فرزندان خود رقم زدند و از آن روز

ص:107

تاکنون با حضور مستمر و سازنده خویش در صحنه انقلاب ومبارزه نشان داده اند که تا استقرار کامل نظام اسلامی دست از مبارزه نخواهد شست.این جانب هم صدا و همدل با مردم آگاه و غیور شهر قیام و شهادت خاطره این روز پر عظمت را گرامی می دارم و به روان پاک شهدای نوزدهم دی ماه و همه شهدای گلگون کفن انقلاب اسلامی ایران درود می فرستم.(1)

ص:108

آزادی از مردم ادامه دارد، متوجه آن هاست و در برابر خداوند متعال مسؤول هستند و جوابی نخواهند داشت. «ولاتَحسَبَنَ الذیَنَ غافلاً عما یَعمَلُ الظالمون»....(1)

محمدرضا الموسوی الگپایگانی

2 شهر صفر 1398

22/10/1356

ص:109

مسئول این قضایا می دانیم و شدیدا معترض هستیم. امید است خداوند سبحان اجر جزیل و صبر جمیل به اولیای مقتولین رحمت و مرتکبین این فجایع و خون ریزی را مجازات بفرماید.

اللهم انا نشکوا الیک فقد نبینا و غیبة ولینا و تظاهر الفتن علینا.

والسلام علی اخوانی المؤمنین والرحمة والبرکة.(1)

شهاب الدین الحسینی المرعشی النجفی

2 صفر المظفر 1398

ص:110

ص:111

ص:112

ص:113

ص:114

ص:115

ص:116

آتشی در دامن شب افتاد و نوری در دل ظلمت درخشید و فریادی در قلب سکوت سیاه، پیچید. قم جوشید و خروشید، قیام کرد و غرید. قم برخاست بامشعلی فرادست از خون شهیدانش و پرچمی بر دوش، از خون جوانان رنگین. این شعله مقدس، دامان شهرهای دیگر را هم فرا گرفت و تبریز پیروی از قم کرد و اربعین ها به کمک هم آمدند و یزد و جهرم و اصفهان و شیراز و... همه جا و همه جا... و بالاخره، در ماه محرم و صفر، بمب ساعتی خشم خلق مسلمان ایران، به لحظه انفجار نزدیک شد و روزها همه به کمک هم آمدند تا «آن موج خون» به ساحل پیروزی رسید، در بهمن ماه، تهران دست به اسلحه برد و فریاد مردم از حلقوم تفنگ بیرون آمد و انقلاب اسلامی پیروز شد و ملت ما تولد جدید یافت. در میلاد شهادت خانه تکانی کرد و ایران با نیروی «اللّه اکبر» روی پای خود ایستاد و ایران قائم شد و قیام قم به ثمر نشست.

در روز 19 دی، خود را به این مشهد عظیم و قیامت بزرگ عرضه می کنیم و به تماشای آن حماسه خونین می نشینیم. قم را می بینیم که در پی اهانت جراید وابسته به مقام مرجعیت و به ساحت مقدس امام امت، «قیام» کرده است. گرچه قیام قم در خون نشست و قائمان قم، پس از آن تکبیره الاحرام سرخ، به سجده شهادت افتادند، ولی این تکبیرهای خونین، پس از آن همه قیام ها و قعودها و رکوع های سرخ و سجودهای رنگین، سرانجام به سلام پیروزی متصل شد. گرچه قم اینک با شلیک های مزدوران طاغوتی، سرخ فام و گلگون است، لیکن در پیشگاه

ص:117

حق سپیدرو و آبرومند است.

یک شهر را ده ها شهید خفته به خون در کوچه ها و خیابان ها، داغدار و عزادار کرده است.

قم _ شهر قیام و شهادت _ اینک پس از تهاجم آن تند باد قساوت، در خون نشسته است. آرام و رام گشته...، ولی در عمق قلب ها نهال کینه های مقدس جوانه زده.

اینک شده است هر دل بیدار و دردمند، آتشفشان خشم و خصومت، آبستن تلاطم توفان. آن چه چشم گیر است حضور فعالانه قشرهای گوناگون مردم قم در این صفحه گرم و گیرا و جهاد مقدس است. جهادی که در برابر سلاح های آتشین مزدوران رژیم شاه، مردم مسلح به الله اکبر و ایمانند و تمام توش و توانشان، عقیده و روحیه شهادت طلبی و پیکرهایی است که به استقبال آتش و گلوله می رود.

زن های با وفای سیه پوش چادری، در کوچه های قم در زیر گذر با مشت و سنگ و نفرت و نفرین بر سر مزدورهای هرزه ننگین در این نبرد عمومی و عزای سرخ شرکت کرده اند. در چهره مصمم مردم، شور و حماسه، روشن و پیداست. نستوهی و دفاع جوانان در این گریز و حمله و درگیری، هنگامه ای عظیم به پا کرده است....

در محوطه درگیری، پیکر تیر خورده و مجروح مدافعان، شاهدی برای این شهادت طلبی است. مردم با مشت در برابر رگبار و با تکبیر، در مقابل گلوله برآنند تا راهی از خون پیش پای مردان، منتظران، چشم به

ص:118

راهان و امیدواران بگشایند.

در این مسیر، جسد هر شهید الهام بخش آزادی است و هر قطره خون، کلمه ای از کتاب آزادی خواهی و اسلام دوستی و شهادت طلبی است و مردم با حمل پیکر مجروحین، تداوم بخش راه آنانند.

در پیشاپیش صفوف این جمعیت مصمم و متراکم، چهره روحانیون متعهد و طلاب روشن و بیدارگر به وضوح دیده می شود و اساسا در شروع این نهضت در 19 دی، پیشتاز و علم داران و جلودار این قافله بوده اند.... به همین جهت، تعدادی از گلگون کفنان شهید، از طلابند و مدرسه حجتیه که در کنار این معرکه خونین قرار دارد، از تعرض مهاجمان چماقدار و مسلح رژیم طاغوت، در امان نمی ماند و دیوارها و آجرهای حیاطش سرخ می شود.

دیروز عصر، وقت تهاجم در حجتیه، از پس شیشه، سرب مذاب _ این گلوله بی رحم _ وقتی گلوی گرم یکی را از هم درید، وقتی کنار صفحه دیوار، روحانی حماسه سرای شهید ما در خون خود تپید، برخاست... _ نیمه جان _ با خون خود نوشت بر آن: «مقتل شهید»!

در این ماجرا دو چهره دیده می شود: یکی چهره جلاد قاتل و دیگری چهره نورانی و مصمم شهید و گاهی شهید 13 ساله که خونش در کنار جوی، برسنگفرش خیابان نقش بسته است.

در یک طرف، فوج تاتارهای عصر طلایی و وحشیان گسیل گشته از دروازه های «تمدن بزرگ» قرار دارند و در سوی دیگر، حق باوران و

ص:119

عدالت خواهان و شب ستیزان و آینده سازان که از قافله ثارالله اند و از کرانه رود فرات آمده اند و کام خود را از کودکی با «تربت کربلا» برگرفته اند.

خون پاک و به ناحق ریخته این عزیزان شهید، بربام بلند زمانه و در گوش تاریخ و پیش چشم جهان، هرچه رساتر و گویاتر، فریاد می زند:...آدم، در سیر انحطاط و قوس نزولی، تا حدّ گرگ درّنده، تا حدّ خوک وحشی، تا حدّ یک گراز، تا حدّ و مرز پستی یک جلاد هم سقوط می کند. آن طرف، در اوج قله شرافت انسان، در ارتفاع تکامل، تا حدّ یک فرشته... و بالاتر تا حدّ یک شهید معراج می کند....

آری، فریادهای بیدارگرانه امام در 15 خرداد، امت ما را بیدار می کند، زندان ها، شکنجه ها و تبعیدهای علمای اسلام و جوانان مسلمان به ثمر می نشیند و حرکت مکتبی و انفجار فجری که در 19 دی 56 در قم انجام می گیرد، در سراسر ایران موج گستر می شود. ایمان بر سلاح پیروز می شود و مشت بر آهن... و گل بر گلوله... و امام می آید و دهه فجر بر سر این امت، نور می پراکند و در یوم اللّه 22 بهمن، انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی پیروز می شود....(1)

ص:120

ص:121

ص:122

ص:123

10. در 19 دی کدام شهر در اعتراض به رژیم قیام کرد؟ شهر مقدس قم

11. شاه در 19 دی 1356 به کدام کشور مسافرت کرده بود؟ امریکا

12. در روزنامه اطلاعات 17 دی 1356، نویسنده مقاله اهانت آمیز «ایران و استعمار سرخ و سیاه» چه کسی معرفی شده بود؟ احمد رشیدی مطلق

13. مراسم چهلم شهدای 19 دی در کدام شهر به قیامی دیگر تبدیل شد؟ تبریز

15. از قیام 19 دی تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران چه مدتی به طول انجامید؟ یک سال و یک ماه و سه روز

ص:124

به شمار می رود؟

7. قیام 19 دی 1356 چه در پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357 تأثیری داشت؟

8. موضع امام خمینی رحمه الله در برابر قیام 19 دی چگونه بود ؟

9. واکنش رژیم شاه در برابر قیام 19 دی چگونه بود ؟

10. واکنش امریکا به عنوان مدعی حقوق بشر در برابر قیام 19 دی مردم قم چگونه بود ؟

11. نتیجه تبعید علما به وسیله رژیم شاه، پس از قیام 19 دی چه بود ؟

ص:125

کجابود ؟

9. واکنش روحانیان در برابر مقاله اهانت آمیز «ایران و استعمار سرخ و سیاه» چگونه بود؟

10. واکنش مردم در برابر مقاله اهانت آمیز «ایران و استعمار سرخ و سیاه» چگونه بود؟

11. قیام 19 دی چگونه به بروز قیام های پی در پی تا پیروزی انقلاب اسلامی انجامید؟

ص:126

ص:127

ابلاغ، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

9. طالبی دارابی، ابراهیم، جایگاه قیام 19 دی 1356 در انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1378، چاپ ابلاغ، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

10. عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، چاپ چهارم، 1370، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، نشر کتاب سیاسی.

11. فوزی، ولی اللّه، حماسه های اسلامی ملت به رهبری امام خمینی رحمه الله، چاپخانه علمیه قم، انتشارات دارالفکر.

12. کرباسچی، غلام رضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، بخش خاطرات بنیاد تاریخ، چاپ اول، 1371، نشریه انقلاب اسلامی ایران.

13. محدثی، جواد، روایت انقلاب، چاپ سوم، 1371، چاپخانه سپهر، تهران.

14. مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1374، چاپ مهر، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

15. نهضت آزادی ایران (خارج از کشور)، قیام حماسه آفرینان قم و تبریز و دیگر شهرهای ایران، چاپ اول، 1356.

16. وفایی، عبدالوحید، سیمای قم، چاپ اول، تابستان 1373، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی.